گنجشک‌های تهران کجا رفته‌اند؟

شب‌ها که تهران کم‌کم به خواب می‌رود اگر به بیرون گوش بدهیم، بیشترین صدایی که می‌شنویم ویررر کولرهاست و صبح که آفتاب سر می‌زند اگر کولرها خاموش باشند، چیزی جز هووم مبهم ماشین‌های دور و نزدیک شنیده نمی‌شود؛ تازه اگر خوش‌شانس باشید و خانه‌تان نزدیک خیابان اصلی یا بزرگراه نباشد که شب و روز صدای ویراژ و بوق در خانه‌تان بپیچد. برای بیشتر ساکنان این کلان‌شهر که از صبح می‌دوند تا شب به خانه بروند و بخوابند، غیرقابل تصور است که زمانی در تهران شب‌ها صدای جیرجیرک شنیده می‌شد و ساکنانش صبح‌ها با صدای پرنده‌ها بیدار می‌شدند، چه برسد آن‌که به شهر لک‌لک‌ها معروف بوده باشد. اگر در مناطق مرکزی و پرتردد شهر زندگی می‌کنید شاید این نکته توجه‌تان را جلب کرده باشد که تعداد گنجشک‌ها و پرستوها کمتر شده است و این پرنده‌های کوچک به‌اندازه‌ی گذشته دیده نمی‌شوند.

بی‌اطلاعی از جمعیت پرنده‌های تهران

از پرویز بختیاری -کارشناس ارشد محیط‌زیست و مدرس پرنده‌نگری- درمورد گنجشک‌‌ها و اهمیت‌شان برای شهر پرسیده‌ایم که صحبت‌هایش را در ادامه می‌خوانید.

بختیاری پیش و بیش از هر چیز تاکید دارد بیان نظر علمی و دقیق در این مورد وقتی ممکن است که قبلا آماری از تعداد گنجشک‌های شهر در شهر تهران گرفته بودیم و با آخرین آمار فعلی بررسی می‌کردیم تا بتوانیم بگوییم تغییر چقدر بوده است. او در این مورد می‌گوید: «در شرایط فعلی نمی‌توانیم با اطمینان بگوییم جمعیت گنجشک‌ها در سطح شهر چقدر کاهش پیدا کرده، آن‌چه مسلم است در پارک‌های حاشیه‌ای جمعیت خوبی از گنجشک‌ها داریم ولی در مناطق مرکزی و میانی شهر و جاهایی که همه چیز تبدیل به ساختمان و خانه شده طبیعتا تعداد پرنده‌ها و گنجشک‌ها کمتر شده است.»

بختیاری در ادامه اضافه می‌کند: «یکی از مواردی که باید برای بررسی آمار و تعداد پرنده‌ها و گونه‌های جانوری در نظر داشته، تغییر مساحت و گسترش شهر تهران است. قبلا تعداد پرنده‌ها را در یک فضای کوچک‌تر می‌سنجیدیم ولی الان حتی همان تعداد را در فضای بزرگ‌تر می‌بینم و اگر تغییر هم نکرده باشد، کمتر به چشم می‌آید.»

اهمیت گنجشک‌ها برای تهران

پرویز بختیاری درباره‌ی این‌که کاهش تعداد گنجشک‌ها چه تاثیری بر محیط‌زیست تهران دارد و آیا می‌توانست مانع آفت‌زدگی درختان تهران شود یا خیر، باز هم به لزوم وجود آمار و تحقیق علمی اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «مثلا اگر در چین این سؤال را بپرسید، احتمالا می‌گویند فلان کرم خوراک گنجشک‌ بوده و حالا با کاهش تعداد گنجشک‌ها، تکثیر این حشره بیشتر شده و روی بافت گیاهی منطقه اثر داشته است. ولی ما نمی‌توانیم بگوییم کاهش تعداد گنجشک‌ها در تهران دقیقا چه تاثیری بر محیط‌زیست جانوری و گیاهی شهر دارد چون قبلا درباره‌ی این پرنده، جمعیت و نقش و اثرش در محدوده‌ی شهر تحقیق نکرده‌ایم تا حالا بتوانیم تفاوت‌ها را ببینیم و بسنجیم و به‌صورت علمی نظری بدهیم.»

بختیاری در همین مورد می‌گوید: «با توجه به این‌که گنجشک‌ها در محیط طبیعی و روستایی نقش اکولوژیک قوی در کنترل جمعیت حشرات دارند و می‌توانند این احتمال هست که در محیط شهری نیز اثرگذاری بالایی داشته باشند.»

خیلی خوب است شهرداری تهران بخشی را به این موضوع اختصاص دهد که زمان طغیان فلان آفت، وجود کدام پرنده یا موجود دیگری می‌تواند جمعیت آفت‌ها را کنترل کند و مانع خسارت بیشتر شود. او ضمن اشاره به اهمیت نقش نهادهایی مانند شهرداری در این مورد اضافه می‌کند: «متاسفانه به‌جای تحقیق و سرمایه‌گذاری روی چنین راهکارهایی از ساده‌ترین روش یعنی سم‌پاشی استفاده می‌شود و اگر درخت‌ها بر اثر سم از بین رفتند، قطع می‌شوند و به‌جایشان نهال کاشته می‌شود.»

افزایش گونه‌های پرنده در تهران بزرگ

به گفته‌ی پرویز بختیاری دهه‌ی شصت تحقیقی درباره‌ی پرنده‌های تهران انجام شد که نشان می‌داد بیش از  ۹۰ گونه‌ متفاوت پرنده در تهران وجود دارد و در تحقیق‌های دهه‌های هشتاد و نود این گونه‌ها به ۲۰۰ مورد افزایش پیدا کرده بود که شامل پرنده‌های آزاد است.

او دلایل افزایش تعداد گونه‌ها را این‌طور توضیح می‌دهد: «شاید یک علت این باشد که وسعت شهر زیاد شده و به جای تهران قدیم از منطقه‌ی ۲۲ تا ۱ و ۴ از شرق و غرب و شمال تهران در این بررسی اضافه شده است. یک مورد دیگر این‌که در بعضی مناطق تهران دریاچه‌ها و فضای سبز ایجاد شده که این هم در افزایش گونه‌ها خصوصا در اطراف دریاچه‌ی خلیج فارس مؤثر بوده است.»

بختیاری این احتمال را هم مطرح می‌کند که کار تحقیقی دهه‌ی ۶۰ با دقت کافی انجام نشده باشد و می‌گوید: «مثلا تلیله‌ی کوچک چند هزار کیلومتر از حاشیه‌ی قطب به سمت آفریقا حرکت می‌کند و اگر ما نتوانیم آن‌را در شهرها ببینیم،  نشان می‌دهد کار تحقیقاتی درست انجام نشده است.»

نقش مهم پرنده‌نگرها

یکی از دلایل دیگر افزایش تعداد گونه‌ها، بالا رفتن تعداد پرنده‌نگرها در تهران است که بیشترین تحقیقات را در این زمینه انجام می‌دهند پرویز بختیاری ضمن اشاره به این نکته، پرنده‌نگری (Birdwatching) را یکی از پردرآمدترین شاخه‌های گردشگری دنیا معرفی می‌کند و می‌گوید: «این کار باید در کشور ما هم گسترش پیدا کند. با افزایش تعداد این افراد، کشف گونه‌های جدید نیز بیشتر می‌شود. اولین سایت استاندارد پرنده‌نگری ایران در پارک شهر تعریف شده است ولی با توجه به وسعت و گسترش تهران، باید در هر منطقه ی شهرداری یک سایت پرنده‌نگری داشته باشیم تا بتوانیم گونه‌های مختلف را شناسایی و رصد کنیم.»