نمایشگاه مجازیِ کتاب؛ نوآوری در جای خالیِ زیرساخت!

بیتا محسنی _ یکی از عجیب ترین چالش هایی که این روزها اهالی نشر و کتاب با آن درگیر هستند، ایده برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی است؛ ایده ای که هنوز نه ساز و کار آن مشخص است و نه جزییات آن. در این میان عده ای ازناشران از این طرح تازه تولد یافته استقبال کردند اما برخی چندان به سرانجام آن خوش بین نیستند.

ابهام در اجرای یک ایده!

درحالی که بنا بر اعلام شورای سیاست‌گذاری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران قرار بود این رویداد فرهنگی در بیست‌وششم فروردین‌ماه سال جاری آغاز به کار کند، شیوع ویروس کرونا برگزاری آن را به تعویق انداخت تا کتاب‌های آماده از رسیدن به ویترین طلایی نمایشگاه کتاب جا بمانند! البته در عرصه فرهنگ و هنر، این تعویق شامل حال بسیاری از رویدادها شده است. به همین دلیل در روزهای پا گرفتن تعطیلی مراکز فرهنگی در اسفند سال گذشته، زمزمه هایی درباره مجازی برگزار شدن نمایشگاه کتاب بین اهالی نشر پیچید اما هیچ گاه درباره آن اعلام رسمی صورت نگرفت. این روزها و در حالی که از زمان تقویمی برگزاری نمایشگاه بیش از یک هفته گذشته است، صدای این زمزمه ها بار دیگر بلند شده است با این تفاوت که حالا بسیاری از مدیران و ناشران در حوزه کتاب، این موضوع را به صورت رسمی مطرح کرده اند، از جمله نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل خانه کتاب. با این حال ایده برگزاری نمایشگاه مجازی حتی اگر در همان مرحله ایده بودن باقی بماند و به مرحله اجرا نرسد، باز هم با ابعاد مثبت و منفی روبه روست؛ ابعادی که شاید با توجه و بررسی آن ها بتوان از همین ایده، امسال یا حتی چند سال بعد به نحو احسن و راهبردی استفاده کرد. یکی از اصلی ترین چالش های این طرح، تقلیل تعداد ناشران است. یعنی اگر در نمایشگاه کتاب، دوهزار ناشر حضور داشته باشند، در نمایشگاه مجازی این تعداد در بهترین حالت، به ۱۰۰ تا ۲۰۰ ناشر محدود می شود و چندان دور از انتظار نیست که در این گلچین شدن، ناشران نوپا و تازه کار جا بمانند. با این وجود و در حالی که بعضی از ناشران بیم شکست این ایده را دارند، عده ای از نوآوری های تازه در دل بحرانِ این روزهای نشر، استقبال کرده اند.

برگزاری نمایشگاه کتاب به شکل مجازی و فیزیکی می تواند در یک راستا اتفاق افتد

«محمد نعیم محمدی»، مدیر نشر «پالیز سخن» درباره ابعاد مثبت برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت فیزیکی به «فراز» می گوید:«نمایشگاه کتاب مانند یک تنفس مصنوعی برای قشر وسیعی از اهالی نشر ایران است که با تزریق نقدینگی می تواند حیات آن ها را طولانی مدت کند. از طرفی اگر بخواهیم کارکردهای این رویداد را از یک مبحث روانکاوانه بررسی کنیم، جو نمایشگاه کتاب به گونه ای است که گویی انگیزها برای خرید بیشتر چیده می شود. به عنوان مثال، در حالت عادی اگر یک مراجعه کننده، کتابی را پشت ویترین یک کتابفروشی ببیند شاید چندان به خریدن آن ترغیب نشود اما اگر همان کتاب را در فضای نمایشگاه کتاب ببیند، به دلیل بستر روانی حاکم برآن، احتمالا امکان خرید بیشتر است. اصلی ترین چالش نمایشگاه مجازی کتاب، آسیب رسیدن به آن جو و همچنین به نقدینگی ناشرانی است که بیشترین امید را به فروش در نمایشگاه داشتند».

محمدی ضمن استقبال از نوآوری در فضای نشر ادامه می دهد:«در حال حاضر، شیوع کرونا و سایه انداختن آن بر عرصه های متفاوت از جمله حوزه نشر، تعویق نمایشگاه کتاب تا این لحظه را امری اجتناب ناپذیر کرده است. باور دارم که در این شرایط، بهترین استراتژی، تلاش برای تبدیل شرایط موجود به یک وضعیت مطلوب است. در همین راستا، ایده کلی نمایشگاه مجازی کتاب، ایده بدی نیست، به شرط آن که از تجربیات صورت گرفته در سایر کشورها استفاده شود تا سیستم گذشته را ساقط نکند. هرچند منافع نمایشگاه فیزیکی کتاب به مراتب بیشتر از برگزاری آن به شیوه مجازی است، اما نمی توان با تعصب های بی اساس، از پا نهادن در مسیری که دنیا در حال حرکت به سمت آن است جا ماند! با این حال هنوز اطلاعی از چگونگی ساز و کار برگزاری نمایشگاه به این صورت ارائه نشده است. شاید برگزارکنندگان بخواهند کاری شبیه به سایت خرید و دانلود فیدیبو انجام دهند که بازدیدکنندگان در یک ویترین تعریف شده کتاب ها را ببینند ، خرید کنند و بعد برایشان ارسال شود. در این بحث یکی از چالش های مهم احتمالا همین مساله ارسال و پست آثار است. اگر ایده های جدید، مبتنی بر طرح و رویکردی باشد که تمام اجزا در کالبد نشر به یک میزان حمایت شوند می تواند به روی خوشِ این اتفاق امیدوار بود».

این ناشر درباره احتمال نابرابری در چینش ناشران برای نمایشگاه مجازی ادامه می دهد:«متاسفانه نابرابری حتی در همان نمایشگاه فیزیکی کتاب هم وجود دارد، حتی در ابعاد غرفه ها که بعضی از آن ها 80 متر و بعضی تنها 8 متر هستند و عده ای از ناشران اصلا غرفه ای ندارند. قطعا اگر تدوین این ایده کارشناسی شده نباشد بعید نیست که تجربه تلخ نابرابری ها در نمایشگاه کتاب، تکرار شود».

نمایشگاه مجاری؛ تجربه فروش کتاب در بازه زمانی طولانی تر از ده روز!

«قاسم صفایی نژاد»، مدیر سابق نشر «جام جم» که اکنون انتشارات تازه ای به نام «صاد» را تاسیس کرده است، با اشاره به لزوم تقویت زیرساخت ها برای برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی به «فراز» می گوید: «در بسیاری از نقاط دنیا، 45 درصد از کتاب ها به صورت آنلاین به فروش می رسد، متاسفانه این رقم در کشور ما با اختلاف پایین تر است. شاید یکی از دلایل عمده این باشد که پلتفرم های فروش کتاب حرفه ای چندانی در کشور موجود نیست یا اگر هم به شکل با کیفیت و در تعداد محدود موجود باشد، به دلیل عدم تبلیغات درست، عامه مردم از وجود آن ها مطلع نیستند. در همین راستا اگر رویکردی اتخاذ شود تا ناشران به جای فروش کتاب در سایت خود، این فروش را در یک پلتفرم با کیفیت و همگانی انجام دهند، احتمالا هم ذهن مردم برای مجازی شدن گسترده فروش کتاب حتی در نمایشگاه آماده می شود و هم قدم های اولیه برای تقویت زیرساخت های لازم برداشته می شود».

صفایی نژاد امکان رشد ناشران تازه کار در نمایشگاه مجازی کتاب را منوط بر تدوین درست این رویداد می داند و ادامه می دهد: «اگر ویترین این پلتفرم درست چیده شود، دور از انتظار نیست که ناشران نوپا، حتی بیش از پیش دیده شوند،چرا که در یک پلتفرم فروش کتاب، قطعا صفحه اول با درصد بیشتری به طور کامل بازدید می شود. تمام این ها بسته به رویکرد درست از سوی یک سردبیر اجتماعی است. مهم ترین بردی که نمایشگاه آنلاین می تواند نسبت به نمایشگاه فیزیکی داشته باشد این است که مردم می توانند بدون هیچ اصطحکاکی از این نمایشگاه در طول یک سال بهره ببرند و در مقابل ناشران نیز در بازه زمانی طولانی تری آثار خود را به فروش می رسانند».

نمایشگاه کتاب به صورت مجازی دست کم در ایران و در این بازه زمانی تعریفی ندارد!

«علی منصوری» کارشناس نشر و کتاب، برگزاری نمایشگاه کتاب به صورت مجازی در ایران و این بازه زمانی را تعریف شده نمی داند و به «فراز» می گوید: «نمایشگاه کتاب تهران بیش از نمایشگاه بودن به معنای واقعی یک فروشگاه بزرگ برای فروش کتاب بوده و این یک مشکل ساختاری و ریشه ای است. اصلی ترین چالش برگزاری نمایشگاه به شکل مجازی، اجحاف در حق ناشران تازه کار است چراکه حتی اگر نام 2 هزار ناشر به ترتیب حروف الفبا هم درج شود، احتمالا نام ناشر معروف تر بیشتر جستجو و در نتیجه فروش آن ها بیشتر است مگر آن که کسی دنبال کتاب خاصی باشد. این صرفا یک ایده نوآورانه است که دست کم برای محقق شدن به دو سال آماده سازی زیرساختی نیاز دارد».

در انتها باید افزود که شاید این ایده درحاشیه برگزاری نمایشگاه به صورت فیزیکی و سنتی که بیشتر کارکرد اقتصادی دارد، بتواند با اولویت فرهنگی بودن آن هم پس از تقویت زیرساخت های مربوط در چند سال آتی موثر واقع شود. با این حال و در شرایط بحرانیِ این روزهای نشر ایران، که در هجوم کرونا به نفس نفس افتاده و فعلا امکان برگزاری فیزیکی نمایشگاه نیز وجود ندارد، شاید بتوان از این ایده تنها به عنوان یک تسکین موقت برای ناشران بهره جست!