همه معاونان اول پس از انقلاب

حبیبی؛ معاون سه دولت پس انقلاب

حسن حبیبی نخستین معاون اول ریاست‌جمهوری پس از انقلاب است. او از چهره‌های تاثیرگذار در انقلاب اسلامی بوده و از نویسندگان اصلی پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی به شمار می‌آید. حبیبی سال ۵۷ همراه با پرواز معروف به پرواز انقلاب از پاریس به تهران بازگشت و از آن پس همواره در مناصب مختلف فعالیت کرد. اما عمده شهرت او به واسطه معاون اولی در دو دولت مرحوم هاشمی رفسنجانی و دولت اول سیدمحمد خاتمی است. او مدیری تکنوکرات و اجرایی محسوب می‌شد و در زمانی که انتقاد و تعامل با رییس دولت وقت یعنی هاشمی رفسنجانی دشوار بود حبیبی این خلاء را پر می‌کرد. کاریکاتور او بارها روی جلد مجله طنز «گل‌آقا» رفت. به دلیل ظرفیت نقدپذیری و تعامل حبیبی به چهره‌ای قابل احترام در میان طیف‌های مختلف تبدیل شد و به همین دلیل در دولت هفتم با ریاست‌جهوری خاتمی نیز معاون اول ماند.

عارف؛ معاون اول دولت اصلاحات

محمدرضا عارف با انتصاب خاتمی به سه دوره معاون اولی حبیبی پایان داد. او وزیر مخابرات دولت هفتم، استاد دانشگاه شریف و فارغ‌التحصیل دانشگاه استنفورد بود. بسیاری عارف را به دلیل عضویت در دو دولت خاتمی نمادی از موفق‌ترین دولت تاریخ بعد از انقلاب می‌دانند. تاجایی که او پس از انصراف از انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۲ توانست در انتخابات مجلس دهم بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار به دست آورد. این یکی از بیشترین تعداد آرا در ادوار انتخابات مجلس بوده است.

احمدی‌نژاد و چالش معاون اول؛ از پرویز داوودی تا مشایی و رحیمی

معاون اول دولت نخست محمود احمدی‌نژاد پرویز داوودی بود. او از افراد نزدیک به سیدمحمود هاشمی شاهرودی رییس وقت قوه قضاییه بود که در دوران شاهرودی معاونت اقتصادی او را برعهده داشت. با این همه به دلیل خودمحور بودن احمدی‌نژاد نام داووی کمتر در یادها مانده است. رییس دولت‌‌های نهم و دهم اهل میدان دادن به متخصصان نبود و با حلقه تنگ نزدیکان خود در تعامل بود. به این ترتیب داووی در دولت دوم احمدی‌نژاد جای خود را به محمدرضا رحیمی داد. البته احمدی‌نژاد تلاش داشت تا اسفندیار رحیم‌مشایی را به معاون اولی خود منصوب کند اما مخالف‌ها در سطوح بالای تصمیم‌گذاری در نظام مانع این انتخاب شد. مشایی اما رییس‌دفتر احمدی نژاد شد و نفوذ و قدرتی شبیه به معاون اول در نهاد ریاست‌جمهوری داشت.

رحیمی معاون اول احمدی‌نژاد نیز به اتهام فساد اقتصادی محاکمه و به ۱۵ سال حبس محکوم شد. البته او در نهایت بهمن ۹۳ راهی زندان اوین شد و اسفند ۹۶ پس از تحمل سه سال حبس از زندان آزاد شد. داووی نیز فروردین ۱۴۰۳ درگذشت. رابطه او با احمدی‌نژاد تاحدی برهم خورده بود که او حتی به مراسم ختم معاون اول خود نیز نرفت. 

دولت یازدهم و دوازدهم؛ ظهور و سقوط جهانگیری

با روی کارآمدن حسن روحانی در سال ۱۳۹۲ بسیاری بار دیگر انتظار معاون اولی عارف را می‌کشیدند. چراکه او به عنوان نامزد اول جریان اصلاحات در واپسین روزها از انتخابات کنار کشید و روحانی با حمایت خاتمی و مرحوم هاشمی به ریاست‌جمهوری رسید. با این همه روحانی بی‌توجه به مطالبات پایگاه رای خود اسحاق جهانگیری را به معاون اولی برگزید که چهره‌ای نزدیک به هاشمی محسوب می‌شد. جهانگیری در چهار سال اول دولت تلاش زیادی کرد تا خدشه‌ای که در دو دولت احمدی‌نژاد به جایگاه معاون اولی وارد شده بود را جبران کند. محبوبیت جهانگیری با شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری ۹۶ تکمیل شد. تاجایی که در شعارهای تجمعات پس از پیروزی روحانی شعار «اسحاق خیلی مردی، ایشالا دور بعدی!» نیز به گوش می‌خورد. در دولت دوم روحانی اما با اعتراضات سال ۹۶ زمینه‌های نارضایتی عمومی فراهم شد. خروج دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای نیز روند رو به افول دولت روحانی را تکمیل کرد و اعلام ارز ۴۲۰۰ تومانی آخرین ترکش از بین رفتن محبوبیت جهانگیری بود.

گفته می‌شود که در جلسه تصمیم‌گیری تک‌نرخی کردن ارز جهانگیری مخالف این سیاست بوده اما او را ناچار به اعلام آن مقابل دوربین‌ها کرده‌اند. همچنین در دولت دوم روحانی نیز شبیه دولت دوم احمدی‌نژاد، محمود واعظی به عنوان رییس دفتر رییس‌جهور جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد و باعث بروز اختلافاتی بین جهانگیری و روحانی شد.

مخبر؛ گزینه‌ای اجرایی برای دولت سیزدهم

با پایان سیزدهین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری گزینه‌های مختلفی برای معاون اولی دولت مطرح شدند. در میان گزینه‌ها نام علی نیکزاد رییس ستاد مرحوم رییسی که نزدیک به جریان پایداری محسوب می‌شد از اقبال بیشتری برخوردار بود. سرانجام اما محمد مخبر رییس ستاد اجرایی فرمان اما به معاون اولی رییسی منصوب شد. مخبر از جمله چهره‌های کم‌حاشیه دولت سیزدهم محسوب می‌شود که مدیریت امور اجرایی و هماهنگی و فرماندهی اقتصادی دولت را برعهده داشته است.

او پس از سانحه هوایی رییس‌جمهور فقید نیز سرپرستی نهاد ریاست‌جمهوری را برعهده گرفت و در اداره کشور و برگزاری انتخابات و صیانت از آرا نقش به‌سزایی داشت.

دولت چهاردهم؛ عارف بازمی‌گردد

اکنون با روی کار آمدن دولت چهاردهم بار دیگر محمدرضا عارف معاون اول مسعود پزشکیان شد. پزشکیان ارتباطی دیرین با عارف داشته و گفته می‌شود که نظر رییس دولت اصلاحات نیز در معاون اولی او بی‌تاثیر نبوده است. در بین نام‌هایی که به عنوان گزینه‌های معاون اولی پزشکیان مطرح بود، عارف از ویژگی‌ها و مختصاتی مثل پاکدستی، تجربه و تخصص برخوردار بوده است و به همین دلیل بسیاری از چهره‌های جریان اصلاحات از انتخاب او استقبال کرده‌اند.   
در مجموع می‌توان گفت که معاون اول امروز شأن نخست وزیر در دهه شصت را دارد اما اختیارات او محدودتر و وظایفش تاحدود زیادی متفاوت است. با این همه همچنان معاون اولی دولت نقش تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد راهبردها و سیاست‌گذاری‌ها دارد.