ساخت سلاح هسته‌ای، موشک بالای ۲ هزار کیلومتر: دکترین نظامی ایران تغییر می‌کند؟

خزاری حالا در آخرین اظهارنظر خود در این زمینه بار دیگر در گفت‌وگو با المیادین گفته که ایران در صورت «تهدید وجودی» دکترین نظامی خود را تغییر خواهد داد. 

خزاری در چه بستری از تغییر دکترین سخن گفت؟

در اردیبهشت امسال برای نخستین بار در گفتگو با الجزیره گفت که «اگر رژیم صهیونیستی جرأت کند به تأسیسات هسته‌ای ایران آسیب برساند، بازدارندگی ما متفاوت خواهد بود». این گفت‌وگو چندی پس از عملیات «وعده صادق» و پاسخ اسرائیل به آن انجام شده بود. خبرنگار از خزاری پرسید که آیا اسرائیل علیه تاسیسات هسته‌ای ایران در اصفهان اقدامی انجام دادند و ایران آن را افشا نکرد؟ او با رد این ادعا گفت که «اگر آنها بخواهند جسارت کنند و به تاسیسات هسته‌ای ایران لطمه بزنند سطح بازدارندگی ما متفاوت خواهد شد. ما تا به حال سطح بازدارندگی را در سطح متعارف تجربه کردیم، اگر آنها بخواهند به توانایی‌ها هسته‌ای ایران ضربه بزنند طبیعتا می‌تواند موجب تغییر دکترین هسته‌ای ایران شود.» خرازی دو سال قبل نیز در گفت‌وگو با همین شبکه اعلام کرده بود که ایران ظرفیت تولید بمب هسته‌ای را دارد اما  تصمیمی برای تولید آن ندارد. در اردیبهشت ۱۴۰۳ اما اقتضائات و شرایط منطقه و جهان تغییرات بسیاری را به خود دیده بود که همچنان نیز تداوم دارد و منطقه آبستن تحولات بیشتری است. البته تغییر دکترین نظامی فقط محدود به حرکت‌کردن به سمت ساخت بمب هسته‌ای نیست، بلکه شامل پایان‌دادن به محدودیت‌ها در توسعه توان موشکی نیز می‌شود. چراکه تا امروز ایران دامنه برد موشک‌های خود را تا ۲ هزار کیلومتر محدود کرده است و پایان دادن به این محدودیت بعد دیگر تغییر در دکترین نظامی است.

از نخستین اظهارنظر تا تکرار چندباره آن

همانطور که اشاره شد، خزاری نخستین مقام رسمی است که از احتمال تغییر در دکترین نظامی ایران صحبت کرده است. با توجه به جایگاه او در شورای راهبردی روابط خارجی و جایگاه این شورا در تصمیم‌سازی در حوزه سیاست خارجی، می‌توان گفت که موضع خرازی با رعایت ملاحظات و کاملا از پیش اندیشیده‌شده بوده است. پرسش خبرنگار المیادین در گفت‌وگوی اخیر با خرازی نیز با اشاره به اظهارنظر پیشین او در همین زمینه شکل می‌گیرد. او می‌پرسد «شما اولین کسی بودید که درباره تغییر دکترین اتمی در صورت بروز خطر برای ایران صحبت کردید. آیا می‌توانید این موضع را که خیلی جنجالی شد، توضیح دهید که منظورتان چه بود؟». خزاری می‌گوید: «آن سیاست همچنان پابرجا هست و صحبتی که من کردم [مبنی بر اینکه]اگر تهدیدی وجودی بشود جمهوری اسلامی ایران دکترین نظامی خود را تغییر خواهد داد، هنوز پابرجا هست و الان ما توانایی لازم را برای کل سلاح‌ داریم. مشکلی نداریم. تنها فتوای رهبری هست که این را [فعلا]ممنوع کرده».

 رییس شورای راهبردی روابط خارجی ۱۲ تیر امسال نیز به «فایننشال تایمز» گفته بود که «ما طرفدار ساخت سلاح هسته‌ای نیستیم. اما اگر ایران با یک تهدید وجودی مواجه شود، به طور طبیعی ما [باید]دکترین خود را تغییر دهیم.» او در همان مصاحبه نیز شبیه گفتگو با المیادین به فتوای رهبری در این زمینه مبنی بر حرمت اشاعه تسلیحات هسته‌ای اشاره کرده بود، اما در عین حال گفته بود که «اگر غرب مفاد اسنپ‌بک -موسوم به مکانیسم ماشه- را برای اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را که با امضای برجام لغو شده بود، اجرا کند، با واکنش شدیدی از سوی ایران در زمینه تغییر دکترین هسته‌ای‌اش وجود خواهد داشت.» در پاسخ‌های خرازی «تهدید وجودی» کلیدواژه تکرارشونده است. اما او با این پاسخ دامنه تهدید وجودی را نیز توضیح داد و این گمانه که تهدید وجودی فقط در حوزه نظامی معنا دارد را نقض کرد. بنابراین تهدید وجودی که خرازی از آن سخن می‌گوید می‌تواند در حوزه‌های سیاسی نیز قابل تحقق باشد. 

دامنه تغییر دکترین نظامی تا کجاست؟

تا اینجا خرازی فقط موضع نخستین خود را دو بار دیگر تکرار کرده و این تکرار نیز می‌تواند از هماهنگ‌بودن موضع او حکایت داشته باشد. البته او در گفت‌وگو با المیادین دامنه تغییر در دکترین نظامی را غیر از ساخت بمب هسته‌ای به توسعه توان موشکی نیز افزایش داده است. این نکته جدید اظهارنظر تازه اوست. وزیر خارجه دولت‌های هفتم و هشتم گفته: «از جهت پرتابه‌ها و موشکی‌هایی که باید سلاح‌ها را به نقاط خاص برسانند هم می‌دانید که قدرت موشکی ما مبرهن است و همه اذعان کردند به قدرت موشکی ما و در عملیاتی که در وعده صادق انجام دادیم. این کاملاً اثبات شد. مسئله برد موشک‌ها است که تا به حال حساسیت غربی‌ها و اروپایی‌ها لحاظ می‌شد ولی وقتی آنها حساسیت‌های ما را لحاظ نمی‌کنند، به خصوص در مورد تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران، دیگر دلیل ندارد که ما حساسیت آنها را بخواهیم در نظر بگیریم و لذا احتمال اینکه برد موشکی ایران توسعه پیدا کند و بیشتر بشود هست.» به این ترتیب خرازی عملا باب جدیدی را در تغییر دکترین نظامی ایران باز کرده و سیگنال تازه‌ای به غرب ارسال کرده است؛ موشک‌های ایران می‌توانند برای رسیدن به قاره سبز نیز توسعه پیدا کنند. 

چرا شورای راهبردی نهادی کلیدی و اثرگذار است؟

کمال خرازی از سال ۸۵، یعنی سالی که شورای راهبردی روابط خارجی تشکیل شده، رییس این نهاد بوده است. در متنی که در سایت این شورا وجود دارد، درباره اهداف آن به «نقش‌آفرینی در تصمیم‌گیری‌های کلان، نشان دادن افق‌های نو در روابط خارجی، بهره مندی از نظرات نخبگان و تدوین شاخص‌ها در جهت نیل به اهداف سند چشم انداز» اشاره شده است. موضوعی که آشکارا اهمیت و جایگاه این نهاد را مشخص می‌کند. شورای راهبردی نهادی مشورتی است که به طور مستقیم زیر نظر رهبری قرار دارد و امروز ۸ عضو دارد. این اعضا شامل خرازی، محمد‌حسین طارمی، سفیر پیشین ایران در چین و عربستان، سعید جلیلی، ابراهیم شیبانی، سیدمهدی مصطفوی و سید‌یحیی رحیم‌صفوی، مشاور و دستیار عالی فرمانده‌کل قوا است. همچنین از آبان‌ماه ۱۴۰۱ سورنا ستاری مسئولیت کمیسیون جدید‌التاسیس علم و فناوری شورا را برعهده گرفته و با پایان دولت سیزدهم، علی باقری معاون سیاسی وزیرخارجه فقید دولت سیزدهم، به عضویت شورا درآمد. عباس عراقچی نیز با پایان دولت دوازدهم مسئولیت دبیرخانه این شورا را برعهده گرفت که به نظر می‌رسد پس از انتخاب به عنوان وزیر خارجه این مسئولیت را واگذار کرده باشد.

زمینه‌های سیاسی و فنی تغییر دکترین نظامی در ماه‌ها و روزهای اخیر

در کنار اهمیت جایگاه شورای راهبردی روابط خارجی، تحلیل سخنان خرازی در بافت سیاست داخلی در ایران نیز ابعاد دیگری از آن را آشکار می‌کند. در ۶ ماه اخیر اظهارنظر‌هایی از نمایندگان مجلس نیز در زمینه تغییر دکترین هسته‌ای شنیده که مظهر آن در نامه ۲۱ مهر بروز پیدا کرد. در این نامه که خطاب به شورای عالی امنیت ملی نوشته شده بود، ۳۹ نماینده مجلس خواستار تجدیدنظر در دکترین هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران شدند. مطرح شدن چنین درخواستی از سوی تعدادی از نمایندگان مجلس، حتی اگر شمار آنها کم باشد به ذات خود اتفاقی تازه در سیاست خارجی ایران محسوب می‌شود. چنانچه درست در روز‌هایی که خرازی موضوع احتمال تغییر در دکترین نظامی ایران را مطرح کرده، محمد اسلامی رییس سازمان انرژی اتمی نیز گفته که «به کد‌های تولید محصولات اتمی دست یافتیم، فرزندان این مرز و بوم با تحقیقات و با تلاش شبانه‌روزی ایران را به تراز کشور‌های برتر دارنده فناوری هسته‌ای رسانده‌اند.» ایران اکنون غنی‌سازی ۶۰ درصد را انجام می‌دهد اما درباره زمان رسیدن به ساخت بمب برآوردها و تخمین‌های متفاوتی بین ۳ تا ۶ ماه زده شده است. با این همه فارغ از برآورد دقیق از این زمان، اظهارنظر اسلامی به این معناست که پازل تغییر دکترین نظامی، نه فقط در مقام مواضع یک دیپلمات کهنه‌کار که در داخل نیز با پشتوانه‌های فنی و حتی سیاسی همراه شده است.

آیا فتوای ولی فقیه درباره سلاح هسته‌ای قابل تغییر است؟

تنها مانع کنونی برای تغییر دکترین نظامی به گفته خرازی فتوای ولی فقیه است. بنابراین تغییر دکترین نظامی، پیش از هرگونه پشتوانه سیاسی یا فنی نیاز به پشتوانه فقهی دارد. آیت‌الله خامنه‌ای در جایگاه ولی فقیه در ۲۱ آذر سال ۸۹ فتوایی درباره سلاح هسته‌ای صادر کردند که متن آن به شرح زیر است: «به اعتقاد ما افزودن بر سلاح هسته‌ای، دیگر انواع سلاح‌های کشتار جمعی، نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدید علیه بشریت تلقی می‌شوند. ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است، بیش از دیگر ملت‌ها خطر تولید و انباشت این گونه سلاح‌ها را حس می‌کند و آماده است همه امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما کاربرد این سلاح‌ها را حرام و تلاش برای مصونیت بخشیدن ابناء بشر از این بلای بزرگ را وظیفه همگان می‌دانیم.»، اما پرسش اینجاست که آیا این فتوا و اساسا فتوای فقیه قابل تغییر است؟

برای پاسخ به این پرسش باید توجه داشت که فقیه احکام شرعی فرعی را از شریعت استنباط می‌کند و این استنباط به فراخور زمان و اقتضائات می‌تواند تغییر کند. مثال بارز این تغییر در تعطیل کردن حج واجب از سوی امام خمینی پس از واقعه کشتار حجاج ایرانی در سال ۱۳۶۶ دیده می‌شود. درباره اصول دیگر نیز، اگر این جمله که «حفظ نظام اوجب واجبات است» از امام خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی را مبنا قرار دهیم، چارچوب کلی اندیشه ولی فقیه برای ما آشکارتر می‌شود. به همین دلیل است که در مواضع خرازی از کلیدواژه «تهدید وجودی» استفاده شده است. تهدید وجودی نظامی که «حفظ آن اوجب واجبات است»، راه را برای تغییر فتوا باز می‌کند؛ بنابراین شرایط و امکان تغییر فتوا ولی فقیه می‌تواند در آینده به وجود آید.