مسابقه زیرآبی برزیل و استرالیا

در هفته‌های اخیر بحث زیردریایی‌های هسته‌ای توجه جهانیان را به سوی خود جلب کرده است. در ۱۵ سپتامبر، امریکا، استرالیا و بریتانیا، پیمان «AUKUS» میان خود امضا کردند؛ چنان توانایی نظامی قدرتمندی که امریکا تاکنون آن را با هیچ متحد دیگری جز انگلیس به اشتراک نگذاشته است. این مسئله خیلی‌ها را وسوسه کرده. در ۲۶ سپتامبر دو نفر از چهار نامزد جانشین «سوگا یوشیهیده»، به عنوان رهبر LDP و در نتیجه آن نخست‌وزیر ژاپن _‌و از جمله نامزد پیشتاز، تارو کونو‌_ حمایت خود را از ژاپن برای خرید نیروگاه‌های هسته‌ای اعلام کردند. با این حال در سوی دیگری از زمین، در حوالی پرت (Perth)، جایی که ممکن است روزی قایق‌های استرالیایی نیز در آن لنگر بگیرند، یکی دیگر از قدرت‌های رده‌میانی مدت‌هاست که بی‌سر‌و‌صدا دارد از همان فناوری استفاده می‌کند. در مجتمع دریایی ایتاگو در نزدیکی ریودوژانیرو و دیگر سایت‌هایی که در برزیل پراکنده‌اند، صدها مهندس به آرامی در حال طراحی و جمع‌آوری قطعات زیر‌دریایی آلوارو آلبرتو، یک زیر‌دریایی هسته‌ای هستند که نام خود را از اسم معاون دریادار سابق و پیشگام برنامه هسته‌ای کشور گرفته است. اگر همه چیز مطابق برنامه پیش برود، این امکان وجود دارد که این زیر‌دریایی در اوایل دهه ۲۰۳۰ و خیلی پیش‌تر از آنکه استرالیا پیشروی خاصی داشته باشد، در آب‌های جزیره مادیرا در ایتاگوآ استقرار یابد. این موضوع نه‌تنها باعث می‌شود برزیل به اولین کشور بدون سلاح هسته‌ای تبدیل شود که از فناوری زیر‌دریایی برخوردار است، بلکه می‌تواند جاه‌طلبی‌های این کشور را جهت تبدیل به یک قدرت بزرگ زیر‌دریایی تقویت کند.

نیروهای مسلح برزیل در دهه ۱۹۷۰ به صورت جدی فعالیت‌های هسته‌ای خود را آغاز کردند. آنها همان زمان هم گوشه‌چشمی داشتند به روزی که قرار باشد سلاح هسته‌ای تولید کنند. رهبری این عملیات را نیروی دریایی به عهده داشت. و صدها کارمند را در برنامه‌ای مخفی جهت گرداندن اورانیوم در سانتریوفیوژها (فرایندی که برای استفاده در غنی‌سازی رآکتورها یا بمب‌ها استفاده می‌شود) به کار گرفته بود. آنها همچنین به کار ساخت راکتورهای مینیاتوری برآمده بودند که می‌توانست در بدنه تنگ یک زیر‌دریایی مستقر شود. این اثر از پایان حکومت نظامی سال ۱۹۸۵ جان سالم در برد. و بعد فعالیت‌هایش برای مدتی راکد مانده بود و دوباره از سوی لیوئیز ایناسیو لولا داسیلوا، رئیس‌جمهور چپ برزیل در سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ (که در سال ۲۰۰۷ به لحاظ مالی کمک شایانی به این پروژه کرده بود) با اشتیاق مورد تشویق قرار گرفت.

فرایند به کندی پیش می‌رفت. گرچه ژائیرو بولسونارو، رئیس‌جمهور فعلی برزیل در اکتبر سال ۲۰۲۰ در مراسمی که به مناسبت مونتاژ اولیه یکی از راکتورهای نمونه در اپیرو (در ۱۲۰ کیلومتری شمال‌غربی سائوپائولو) برگزار شده بود، شرکت کرد. یک ماه پس از آن نیروی دریایی طرح اولیه قایق را نهایی کرد. انجام این فعالیت که مقیاسش هم هیچ کوچک نبود، مدیون فعالیت‌های ناول گروپ  بوده؛ یک شرکت تسلیحاتی فرانسویِ عمدتاً دولتی که ماه گذشته به عنوان بخشی از معاهده AUKUS از سوی استرالیا مورد خیانت و بی‎‌مهری قرار گرفت (حادثه‌ای که می‌توان دیپلماتیک قلمدادش کرد). براساس توافقی که در سال ۲۰۰۸ تحت فرمان لولا صورت گرفت، میان ناوال گروپ و اودبرشت (گروهی که حالا مترادف شده است با فساد) معاهده‌ای برای فروش زیر‌دریایی‌های پیشرفته دیزلی الکتریکی به برزیل امضا شد (یکی از قایق‌ها با نام  Humaitá در تصویر بالا به نمایش درآمده است) و حمایت خود را نیز ازین پروژه با جوانب غیر‌هسته‌ای آلوار و آلبرتو در شربورگ و ایتاگو به اثبات رساند.

بسیاری تلاش برزیل برای دست‌یابی به نیروگاه‌های هسته‌ای را آرزویی سوداگرانه دانسته‌اند. یک دیپلمات خارجی می‌گوید: «این نوعی لذت‌جویی افراطی‌ست از دوران رونق لولا. سودایی که بی‌شباهت به ورزشگاه‌های جدید جام‌جهانی ۲۰۱۴ نیست.» مقامات برزیلی این برنامه را با اشاره به دکترین موسوم به «آمازون آبی» توجیه کرده‌اند؛ اصطلاحی که توسط نیروی دریایی ابداع شده است. موضوعی که به «خط ساحلی کشور به طول ۸ هزار کیلومتر»، «ثروت‌های اقتصادی‌ای که در آن نهفته است» و نیز «اهمیت دفاع از آنها در برابر یغماگران احتمالی» اشاره دارد. برزیل در سال ۲۰۱۰ منطقه انحصاری اقتصادی خود را به طور یک‌جانبه گسترش داد. در سطحی فراتر از ۲۰۰ مایل دریایی استاندارد تعیین‌شده توسط کنوانسیون سازمان ملل‌متحد در مورد حقوق دریایی (نقشه را ببینید).

با این وجود ممکن است هدفِ یکی از مخفی‌ترین سکوهای نظامی جهان، محافظت از سکوهای نفتی و دفع کشتی‌های جنگی آرژانتینی تلقی شود؛ هدفی که دیگر خصمانه به نظر نمی‌رسد. زیردریایی‌های الکتریکی دیزلی که در آب‌های کم‌عمق آرام‌ترند و ساخت‌شان نیز ارزان‌تر تمام می‌شود، برای دفاع ساحلی مناسب‌تر هستند. یکی از دلایل بقای این طرح ممکن است حضور دوست‌هایی در نواحی مرتفع باشد. به عنوان نمونه وزیر معدن و انرژی دریاسالار سابق که فرماندهی نیروی دریایی برزیل را بر عهده داشت و اقدامات هسته‌ای نیروی دریایی را شکل می‌داد. آقای بولسونارو که خودش افسر سابق ارتش بوده است، دولتی از پرسنل نظامی گرد آورده و بودجه نیروهای مسلح را در سال جاری افزایش داده است (گرچه در ازای بحران مالی گسترده‎تر، میزان سرمایه کاهش ۳۱ درصدی داشته است).

این میان عوامل ژئوپلتیکی نیز نقش دارند. کارلو پتی، استاد دانشگاه فدرال گویاس و نویسنده کتاب «برزیل در نظم هسته‌ای جهانی» می‌گوید: زیر‌دریایی‌ها نیاز به تسلط کامل بر چرخه سوخت را توجیه می‌کنند _‌فرآیند استخراج، آسیاب و غنی‌سازی سوخت هسته‌ای‌_ و بنابراین برزیل در آستانه‌ای میان «دولتی هسته‌ای و کشوری هسته‌ای نبودن» گیر افتاده است. این بدان معناست که این کشور می‌تواند انرژی هسته‌ای خود را بدون درخواست کمک از کشورهای ثروتمندی که به ظن برزیل، این فناوری را به بهانه عدم تکثیرش به انحصار خود در‌آورده‌اند، تولید کند. همین‌طور که این معنا را می‌رساند که برزیل در صورتی که بخواهد می‌تواند تا سطح تولید سلاح هسته‌ای هم در غنی‌سازی اورانیوم پیش برود. آقای پتی می‌گوید: «هر دوی این قابلیت‌ها، منشأ اعتبار سیاسی و تکنولوژیکی هستند.»

عمدتاً به همین دلیل است که آنها، طرفداران عدم تکثیر این تکنولوژی را عصبی می‌کنند. هر چه باشد برزیل یک‌بار برنامه مخفی تسلیحاتی داشته و در سال ۲۰۱۹ پسر آقای بولسونارو (از اعضای کنگره) گفت: «برزیل اگر سلاح هسته‌ای داشت، جدی‌تر گرفته می‌شد». در حالی که بسیاری کشورها پروتکل به اصطلاح الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مبنی بر نظارت بازرس بر فعالیت‌هاشان را امضا کرده‌اند، برزیل مدت‌هاست که از انجام این کار سر باز می‌زند. منطقش هم این بوده است که کشورهای دارای سلاح هسته‌ای آن‌طور که باید تلاشی برای خلع سلاح انجام نداده‌اند.

با این وجود، ساب‌ها عملاً دلیل زیادی برای نگرانی نیستند. مواد هسته‌ای برزیل، تحت پیمان دو‌جانبه ویژه‌ای که در سال ۱۹۹۱ با آرژانتین منعقد شد، مورد نظارت قرار می‌گیرد. و برخلاف ساب‌های امریکا و انگلستان که از اورانیوم غنی‌شده در سطوح بالایش برای بمب استفاده می‌کنند، راکتور برنامه‌ریزی شده برزیل مواد غنی‌شده کمتری داشته و اگر بخواهد به مقاصد شوم و ناجوانمردانه برسد نیاز به چرخانده‌شدن بیشتری دارد. افسران نیروی دریایی برزیل تمایل دارند ثابت کنند که برنامه آنها یک برنامه عادی نیست و آنها تمایلی به درگیری با گروه‌های هسته‌ای نظیر ایران را ندارند. توگژان کاسنووا، از دانشگاه ایالتی نیویورک در آلبانی می‌گوید: «من نگران نیستم. آنها می‌خواهند برنامه‌ای باز و مسئولانه و مشروع داشته باشند و بنابراین چیزی برای مخفی‌کردن ندارند.»

زیردریایی هسته‌ای از پیچیده‌ترین قطعات سخت‌افزار نظامی محسوب می‌شود که هر کشوری می‌تواند بسازد. دشواری ساخت‌و‌ساز در این فناوری به جای خود؛ ایمن نگه‌داشتن راکتور در لوله زیر آب و تحت فشار نیز از سوی دیگر بسیار چالش‌آمیز است. با این حال برنامه برزیل تا به حال توانسته از دست دولت‌های نظامی و غیر‌نظامی و رؤسای جمهور چپ و راست جان سالم در ببرد. نجات این برنامه هم مدیون لولا است که اعلام کرده سال آینده کاندید انتخابات ریاست‌جمهوری می‌شود. او ۱۸ درصد نسبت به آقای بولسونارو برتری دارد. خانم کاسنووا و دو متخصص دیگری که در سال ۲۰۱۸ از کارخانه کشتی‌سازی ایتاگوئه بازدید کرده‌اند، گفتند: «به نظر می‌رسد این پروژه بازگشت‌ناپذیر است. تاکنون هیچ کشور مستقر در زیر خط استوایی به تکنولوژی هسته‌ای زیر‌دریایی دسترسی نداشته و یا مالک این فناوری نبوده است. و حالا برزیل و استرالیا برای رسیدن به این مقام با هم در رقابت‌اند.»