گزینه های جانشینی اردوغان

از زمان آن انتخابات تاکنون، نظرسنجی‌های منظم فاش کرده‌اند که محبوبیت حزب عدالت و توسعه با وجود تسلطی که بر نهادهای سیاسی و رسانه‌های ترکیه حفظ کرده، کاهش یافته است. حسب گفته‌ها و اتفاقات به نظر می‌رسد رجب طیب اردوغان اقبالش را به ویژه در میان جوانان از دست داده است.

شاید اردوغان در آستانه انتخابات ۲۰۲۳ واقعا آسیب‌پذیر شده باشد اما این آسیب‌پذیری لزوما به آن صورتی که اکثر مردم فکر می‌کنند، نیست. نشانه‌هایی وجود دارند مبنی بر اینکه شاید او اصلا برای اینکه مجددا برای انتخابات نامزد شود بیش از حد بیمار باشد. درماه‌های اخیر چند ویدیو منتشر شده که در آنها به نظر می‌رسد این رهبر ترکیه وضعیت جسمی خوبی ندارد. برخی از آنها واضح‌تر از بقیه هستند و آنها مجموعا پرسش‌هایی مشخص را درباره سلامت اردوغان مطرح می‌سازند.

به عنوان مثال در یکی از این ویدیوها رئیس جمهوری ترکیه ظاهرا حین عبور از یک پلکان نیاز به کمک همسر و یک دستیارش پیدا می‌کند. در ویدیوی دیگری هم به نظر می‌رسد او به هنگام راه رفتن در محل مقبره مصطفی کمال آتاتورک، بنیانگذار ترکیه مشکل پیدا کرده و این پا و آن پا می‌کند. و در یک ویدیوی دیگر که ماه ژوئیه گذشته توجه زیادی به خود جلب کرد، به نظر می‌رسد اردوغان در جریان یک سخنرانی تلویزیونی مناسبتی برای اعضای حزب عدالت و توسعه، بخشی از حرف‌هایش را از قلم می‌اندازد و صحبتش قطع می‌شود.

با توجه به همین روایات، رئیس جمهور تعداد پزشکان اطراف خود را افزایش و نشست با مطبوعات را کاهش داده است و قبل ازرویدادهای عمومی به او مسکن مسکن تزریق می شود. به هر حال در فیلم‌های دیگر او کاملاً خوب به نظر می‌رسید.  هنگامی که وی در 26 سپتامبر در برنامه Face the Nation ظاهر شد، شاید مانند قبل قوی نبود اما او به هر حال 67 سال دارد.

اما اگر این مسئله درست باشد که اردوغان کاملاً بیمار است و او به دلیل بیماری یا مرگ نتواند برای انتخابات در سال ۲۰۲۳ نامزد شود، چه اتفاقی در ترکیه رخ خواهد داد؟

طبق ماده ۱۰۶ قانون اساسی ترکیه، فواد اوکتای، معاون رئیس‌جمهور، مسئولیت‌ها و اختیاراتی را که اردوغان دارد تا برگزاری انتخابات(در ۴۵ روز) و سوگند رئیس‌جمهور جدید برعهده می‌گیرد. تحلیلگران ترکیه مدت‌ها تصور می‌کردند که در ترکیه پس از اردوغان، حزب عدالت و توسعه از هم گسیخته خواهد شد که راه را برای یک انتخابات رقابتی باز می‌کند تا هر یک از سیاستمداران اصلی اپوزیسیون ترکیه بتوانند در آن پیروز شوند.

گزینه‌هایی از احزاب مخالف برای جانشینی اردوغان مطرح شده که مهم‌ترین آن‌ها اکرم امام اوغلو است. منصور یاواش همتای وی در آنکارا  و پس از آن مرال آکسنر رهبر حزب خوب ترکیه با شهرت محکم مثل میخ وجود دارد.

سناریوهای وجود دارد که در آن امام اوغلو، یاواش یا آکسنر رئیس‌جمهور بعدی ترکیه می‌شوند، اما فرض اساسی پیروزی آن‌ها، بازگشت به سیاست‌های عادی  در دوران پس از اردوغان است؛ مسئله‌ای که امکان پذیر است، اما زمینه‌هایی برای تردید نیز وجود دارد.

اولاً، باید این مسئله روشن شود که اردوغان از طریق حزب عدالت و توسعه نهادهای سیاسی ترکیه را مطابق میل خود تهی کرده یا به آن‌هاشکل داده است. در این صورت، تصور اینکه انتخاباتی که در ۴۵ روز برگزار شود، می‌تواند آزاد و عادلانه باشد، دشوار است. نکته دوم ومهم‌تر، این است که در طول دو دهه گزشته اردوغان، افراد درون حلقه داخلی حزب عدالت و توسعه اغلب از طریق ابزارها و شیوه‌های مشکوک ثروتمند و قدرتمند شده‌اند. بنابراین، بعید به نظر می‌رسد که مقامات، تجار، شخصیت‌های رسانه‌ای و سایرین با تسلیم شدن دربرابر عدم قطعیت سیاست دموکراتیک‌تر، به آسانی منافع خود را به خطر بیندازند. در این شرایط، باید این احتمال را در نظر گرفت که شخص قدرتمند دیگری در یک وضعیت فوق‌العاده بتواند بر ترکیه پس از اردوغان حکومت کند.

از جمله چهره‌های قوی‌ در ترکیه، علاوه بر اردوغان، هاکان فیدان، رئیس سازمان اطلاعات و امنیت ملی، حلوصی آکار، وزیر دفاع وسلیمان سویلو، وزیر کشور ترکیه هستند. از بین این سه، به نظر می‌رسد آکار بیشترین شانس را دارد. فیدان در  ترکیه‌ کاملاً شناخته شده است، اما او بیشتر پشت درهای بسته سازمان اطلاعات ملی فعالیت می‌کند. اما درباره سویلو، وجهه‌ی این سیاستمدار پس از آنکه یک مافیا ترکیه‌ای به نام «صدات پکر» در مجموعه‌ای از ویدئوهایی که در یوتیوب منتشر کرد، گفت وزیر کشور فاسد و با جرایم سازمان‌یافته مرتبط است، آسیب دید. آکار همچنین دارای یک برتری نسبت به فیدان یا سویلو است که آن نیروهای مسلح است.

 از زمانی که اصلاحات در سال ۲۰۰۳ و ۲۰۰۴ نیروهای مسلح را تحت کنترل غیرنظامیان قرار داد، تحلیلگران تمایل به کوچک شمردن نقش ارتش در سیاست ترکیه داشته‌اند. کودتای سال ۲۰۱۶ که طی آن تعداد زیادی از ترکیه‌ای‌ها، فارغ از سیاست خود، بازگشت به سیستم قیمومیت نظامی را رد کردند که باپاکسازی‌های بعدی نیروهای مسلح همراه شد، به نظر می‌رسید اراده فرماندهان نظامی را برای ایفای نقش در سیاست از بین بردهاست. با این وجود، آکار رئیس ستاد ارتش در دوران کودتا و بعدها وزیر دفاع ملی، نقش اصلی را در تغییر شکل نیروهای مسلح پس از ژوئیه۲۰۱۶ ایفا کرده که ممکن است ارتش را در موقعیتی قرار دهد که دوباره نقش سیاسی در حمایت از آکار ایفا کند.

در پنج سال پس از آن، وزیر دفاع مسئول تعیین جانشین برای حدود ۶۵ درصد نیروهای مسلح، از جمله صدها ژنرال و حتی درصدبالاتری از افسران دون‌رتبه بود. در روزهایی که ارتش ترکیه خود را فراتر از سیاست قرار داد اما با این وجود وظیفه مداخله خود را برای حفاظت از سیستم کمالیستی حفظ کرد، شاید این امر چندان اهمیتی نداشت.

اگر ارتش از طریق قوانین، مقررات و احکام تابع غیرنظامیان بود، شاید نفوذ آکار در میان رده‌های نظامی مشکلی ایجاد نمی‌کرد. با این حال به نظر می‌رسد در حالی که نظامیان تابع غیرنظامیان هستند، این امر نه از طریق نهادهای سیاسی بلکه از طریق وفاداری صورت می‌گیرد. آن‌ها رتبه و نفوذ خود را مدیون دو غیرنظامی آکار و اردوغان هستند. اگر رئیس‌جمهور ناتوان شود یا بمیرد، این باعث می‌شود که آکار در موقعیت بسیار قدرتمندی قرار گیرد.

برخی ممکن است در واشنگتن او را عملگرا و فردی که می‌توان با او کار کرد، تلقی کنند که موضع بی‌دلیلی نیست، اما هیچ کس نباید انتظار داشته باشد که آکار با آمریکا دوست باشد. او از نظر ایدئولوژیکی از جایی مشابه اردوغان آمده است. وزیر دفاع همچنین باگروهی از افسران به شدت ناسیونالیستی و ضد غربی مشارکت داشته است. آکار همچنین مسئول مستقیم برخورد تهاجمی ترکیه دردریای مدیترانه در تابستان ۲۰۲۰ بود که آنکارا را در برابر یونان و فرانسه متحدان خود در ناتو قرار داد. برای وزیر دفاع دشوار خواهد بود که به مهارت و کاریزمای سیاسی اردوغان نزدیک شود، اما با وفاداری بخش اعظم نیروهای مسلح، او حداقل در ابتدا به این نیازی نخواهد داشت.

البته هیچ راهی برای اطلاع از وضعیت واقعی سلامتی اردوغان یا افرادی که ممکن است جانشین او شوند وجود ندارد، اما تحلیلگران ومقامات دولتی ترکیه با فرض این که اردوغان به انتخابات ۲۰۲۳ برسد هیچ خدمتی به خود نمی‌کنند. اگر این اتفاق نیفتد، ممکن است سیاست ترکیه به چیزی شبیه وضعیت قبلی بازگردد، یا شکاف در حزب عدالت و توسعه ممکن است برای اپوزیسیون فرصت ایجاد کند، یا این کشور ممکن است ناپایدارتر شود، یا اتفاق دیگری رخ دهد. سال‌ها جامعه سیاست خارجی تصور می‌کرد که مصر از حسنی مبارک به فرزندش «جمال مبارک» یا رئیس اطلاعاتش «عمر سلیمان» منتقل می‌شود. اما در نهایت این گزینه‌ها نشد. نادیده گرفتن نشانه‌هایی مبنی بر این که ممکن است وضعیت رئیس‌جمهور ترکیه رو به بدتر شدن رود و امید به حل شدن مسائل، حتی اشتباهی بزرگترخواهد بود.