توفان شن؛ واقعیت جدایی‌ناپذیر اهالی خاورمیانه

از ماه آوریل، چنین صحنه هایی تقریبا هر هفته در عراق رخ داده‌است. در دهه‌های گذشته، سالانه دو یا سه طوفان شن بزرگ رخ می‌داد. تنها در بهار سال جاری، دست‌کم ۸ مورد در عراق ثبت شده‌است. یکی از این طوفان‌ها در ۱۶ می رخ داد و حدود ۴۰۰۰ نفر را راهی تخت‌های بیمارستان کرد. دو نفر نیز در مرز سوریه جان باختند. طوفان‌های مکرر، زندگی میلیون‌ها انسان را مختل کرده و باعث میلیاردها دلار خسارت شده‌است.

با ورود گرد و غبار به جنوب ایران، اداره هواشناسی خوزستان اخطار نارنجی صادر کرد و مدارس، دانشگاه‌ها، اداره‌ها و بانک‌ها در روز دوشنبه ۱۲ اردیبهشت در این استان تعطیل اعلام شدند. استان ایلام نیز درگیر گرد و غبار شدیدی شده و میزان دید افقی به کمتر از ۵۰متر رسیده است. غلظت گرد و غبار در برخی از مناطق این استان به بالای ۸هزار میکروگرم بر متر مکعب رسید. حد مجاز غبار در هوا ۱۵۰ میکروگرم بر متر مکعب است.

خاورمیانه‌؛ مقر فرماندهی جناب طوفان!

طوفان‌های شن، همواره یک واقعیت جدایی‌ناپذیر در زندگی مردمان خاورمیانه بوده‌اند. صحرای بزرگ آفریقا، بزرگ‌ترین و گرم‌ترین صحرای جهان و صحرای عربی که رتبه سوم را به خود اختصاص داده، شن و ماسه کمی ندارند. هر سال باد حدود ۶میلیون تن گرد و غبار صحرای آفریقا را تا دوردست‌های دریای کاراییب پراکنده می‌کند.

در برخی کشورها، بادهای خشک و غبارآلود، آنقدر رایجند که نامی برای خود داشته باشند. اعراب خلیج فارس «باد شمال» دارند. بادی که آسمان خراش‌های سر به فلک کشیده را در «دبی» و «منامه»، پشت پرده‌ای از سنگ‌ریزه‌های معلق ناپدید می‌کند. مصری‌ها باد منطقه‌شان را «خمسین»(۵۰ به عربی) نام‌گذاری کرده‌اند. زیرا در بهار حدود ۵۰ روز می‌دمد. «خمسین» می‌تواند آنقدر شن و ماسه از صحرای آفریقا بیاورد که خورشید مصر را پشت خود پنهان کند.

تندبادها بودند؛ نه توپچی‌ها!

دانشمندان می‌گویند طوفان‌های گرد و غبار، ساختار پیچیده‌ای دارند و درک درستی از آن‌ها موجود نیست. علل اصلی آن‌ها اما، کاملا طبیعی است. در سال ۲۰۱۵، بسیاری از مردم جنگ داخلی سوریه را عامل طوفان شدید تابستانی در شام می‌دانستند. فکر می‌کردند اتومبیل‌های زرهی که از میان مزارع در رفت‌و‌آمد بودند، گرد و غبار را برای پوشاندن منطقه ایجاد می‌کنند. محققان دانشگاه پرینستون اما، بعدها علت را ترکیبی از گرمای بیش از حد و باد اشاره کردند. دلیل، تندبادها بودند؛ نه توپچی‌ها.

دولت‌ها و مردم در غبارآلودگی خاورمیانه چه سهمی دارند؟

با این حال، مردم به وضوح در این مشکل سهیم هستند. تقاضا برای آب، یک منطقه خشک را حتی خشک‌تر می‌کند. پژوهش بانک جهانی در سال ۲۰۱۹ نشان داد که اقدامات انسانی مانند بهره‌برداری بیش از حد از رودخانه‌ها و دریاچه‌ها، علت اصلی تولید یک‌چهارم گرد و غبار خاورمیانه است. کشاورزی نامعمول در ایران، تالاب‌ها را خشک کرده، «صدام حسین» باتلاق‌های جنوب عراق را برای تنبیه ساکنان این منطقه خشک کرد و سدهای اردوغان بر روی دجله و فرات، بستر رودخانه‌ها را در پایین‌دست خشک‌تر کرده‌است.

حالا باد و طوفان، گرد و غبار بیشتری را نسبت به گذشته در خاورمیانه می‌پراکند. کوچک شدن جنگل‌های نحیف منطقه به دلیل آتش‌سوزی و قطع بی‌حساب درختان، پوشش گیاهی کمتری را برای مهار طوفان باقی گذاشته‌است. سوریه از سال ۲۰۰۲ حدود ۲۵درصد از جنگل‌های خود را از دست داده که بیشتر آن به دلیل آتش سوزی‌های تابستانی بوده‌است.

تغییرات اقلیمی، این مشکل را تشدید خواهد کرد. حتی برای آن‌ خوش‌اقبال‌هایی که می‌توانند در داخل خانه باشند، طوفان شن آزار‌دهنده است. تازه واردان به قاهره که پنجره‌ای را برای لذت از نسیم بهاری باز می‌گذارند، به زودی درسی سختی را از سنگ‌ریزه‌ها خواهند دید. برای کسانی که بیرون از خانه کار می‌کنند اما، زندگی غیرقابل تحمل خواهد بود. رانندگان پیک، از روسری‌ها و عینک‌های اسکی برای عبوری پرمخاطره از دالان‌های سنگ‌ریزه استفاده می‌کنند.

سنگ‌ریزه‌های میلیارد دلاری

برخی از مطالعات نشان داده‌اند که بیش از ۱۰درصد سعودی‌ها مبتلا به آسم هستند. میزان شیوع بالایی که دست‌کم بخشی از آن، ناشی از گرد و غبار است. طوفان‌های شن ذرات ریز را وارد ریه‌ها می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت اعلام کرده که وجود بیش از ۵ میکروگرم در هر متر مکعب هوا، ناسالم است. قطری‌ها، هشت برابر این میزان را تنفس می‌کنند. بانک جهانی تخمین می‌زند که آلودگی هوا، سالانه باعث مرگ زودرس ۳۰هزار نفر در خاورمیانه شده و همین رقم نیز روز‌به‌روز در حال افزایش است. هزینه‌های اقتصادی نیز افزایش خواهد یافت. کارگران خانه‌نشین می‌شوند، محصولات زیر گرد و غبار مدفون می‌شوند و فرودگاه‌ها بیشتر پروازها را لغو می‌کنند. سازمان ملل هزینه اقتصادی مستقیم ناشی از طوفان‌های غبار را در خاورمیانه ۱۳ میلیارد دلار، وهزینه‌های غیرمستقیم را چندین برابر بیشتر از این مقدار می‌داند.