واکسن داخلی کرونا ایمنی آورد یا بدهی؟

علی بهادری جهرمی -سخنگو و دبیر هیئت دولت- در توییتی با به اشتراک گذاشتن آمار مرگ‌‌های کرونایی کشورهای اروپایی و آمریکایی در هفته‌های اخیر نوشت:

مگر فایزر و مدرنا شفابخش کرونا نبود و بسته واکسن ما ناکارآمد؟!  فوتی‌های ۳رقمی آمریکا، فرانسه و آلمان ثابت می‌کند آن زمان هم فضاسازی‌ رسانه‌ای‌شان دروغ بود. آن‌روز هم اسیر سیاه‌نمایی نشدیم و با دانش بومی و بهره‌مندی از ظرفیت‌های جهانی، فقط در همین آذرماه ۱۳ روز بدون فوتی داشتیم.

علی بهادری جهرمی در شرایطی این توییت را نوشته است که آمار واکسن‌های استفاده شده در ایران نشان می‌دهد تولیدات داخلی سهم اندکی در پیشگیری از کرونا داشته‌اند. همچنین هیچ‌کدام از واکسن‌های تولید داخل تا کنون نتوانسته‌اند مجوزهای بین‌المللی لازم برای صادرات به کشورهای دیگر را دریافت کنند. نه‌تنها خبرهای سال گذشته درمورد صادرات برکت، واقعیت نداشت، ایران هنوز نتوانسته با روسیه و چین نیز همکاری صادراتی داشته باشد. وقتی بخش زیادی از واکسن‌های ایرانی در انبار شرکت‌های تولیدی به تاریخ انقضا نزدیک شدند، مجوز صادرات گرفتند ولی نیکاراگوئه تنها کشوری بود که با کمک روابط سیاسی،محموله‌ای از ایران دریافت کرد و پس از آن خبری درمورد صادرات واکسن ایرانی منتشر نشد.

در این گزارش ادعای سخنگوی دولت درمورد «دانش بومی و ظرفیت جهانی واکسن‌های ایرانی‌» را بررسی می‌کنیم تا بدانیم آیا توانایی ما در این حوزه جهانی شده یا دست‌کم پاسخگوی نیازهای کشور بوده است؟

سهم ۹ درصدی واکسن‌های داخلی در پیشگیری از کرونا

دفتر منطقه‌ی مدیترانه‌ی شرقی سازمان جهانی بهداشت (EMRO) تیرماه امسال واکسن‌های تزریق شده در ایران را بررسی کرده و آماری در این مورد منتشر کرده است. نمودار گزارش این سازمان نشان می‌دهد تا آن زمان نهایی شدن پژوهش، در بهترین حالت تنها نزدیک به ۹ درصد از واکسن‌های تزریقی در ایران، محصولات شرکت‌های داخلی بوده‌اند.

بر اساس این گزارش، برکت که اولین واکسن تولید داخل بود، ۶ درصد، پاستوکووک (دومین واکسن داخلی) ۲ درصد، اسپایکوژن و اسپوتنیک (تولید مشترک) هر کدام ۱ درصد از میزان تزریق‌ها را داشتند. درصد تزریق نورا، فخرا، رازی و کووکسین آن‌قدر پایین بوده که در این چارت عدد ۰ گرفته‌اند.

در طرف مقابل، سینوفارم با ۸۱ درصد بیشترین تزریق را در ایران داشته است. آسترازنکا با وجود کمبود واردات (برخلاف درخواست بالای مردم)، ۹ درصد از کل تزریق‌های واکسن کرونا در کشور ما را به خود اختصاص داده است که با کل واکسن‌های داخلی تزریق شده برابری می‌کند.

بهار و تابستان امسال وقتی برای تزریق دوز چهارم فراخوان داده شد، درخواست زیاد مردم برای آسترازنکا و کمبود این واکسن نشان داد، علی‌رغم تبلیغات بسیار درمورد تولیدات داخل، توقف واردات و البته ادعای بهادری جهرمی، مردم از تولیدات داخل استقبال نکردند و متاسفانه به‌ آن‌ها اعتماد کافی ندارند.

واکسن‌های داخلی، بدون تاییدیه‌های بین‌المللی

وقتی درمورد اثربخشی، استاندارد و اعتبار فرآورده‌هایی دارویی و درمانی مطلبی بیان می‌شود، ادعای سیاست‌مداران هیچ جایگاهی ندارد و حرف اول و آخر را سازمان‌های بهداشتی و پزشکی بین‌المللی می‌زنند. این مسئله درمورد واکسن‌های کرونا نیز صدق می‌کند.

هیچ‌کدام از واکسن‌های داخل (حتی مواردی که تولید مشترک بودند) نتوانستند گواهی‌ها و تاییدهای بین‌المللی را دریافت کنند. مبنای دریافت چنین تاییدیه‌هایی، گذراندن مراحل آزمایش‌های بالینی، ساخت بر اساس معیارها و استانداردهای تولید دارو (GMP) و تایید نهایی در مراکز بین‌المللی معتبر است. ارتباط‌های بین‌المللی مستمر با مراکز بهداشت جهانی نیز در این مسئله اثر دارد که شرکت‌های ایرانی به دلیل تحریم و محدودیت‌های سیاسی، امکان کمتری دارند.

یکی دیگر از نکات مهم در تولید واکسن‌ها و داروهای جدید، انتشار کامل مقاله‌های مرتبط با آزمایش‌های بالینی هر فرآورده است که تولیدکنندگان داخلی در این مورد نیز، نتیجه‌ای نداشتند. شهریورماه امسال سیناژن اعلام کرد مقاله کارآزمایی بالینی فاز سوم واکسن تولیدی این شرکت در مجله علمیClinical Microbiology and Infection به‌صورت Pre-Proof منتشر شده و از بین واکسن‌های ایرانی، اسپایکوژن تنها واکسنی‌ست که مقاله کارآزمایی بالینی فاز سوم خود را منتشر کرده است.

طرح این موارد به معنی زیر سؤال بردن یا تشکیک در اثربخشی یا ایمنی واکسن‌های ایرانی نیست، چرا که هر نوع ادعایی در این زمینه باید بر مبنای تحقیقات علمی معتبر باشد. نکته آن است که ادعای یک مقام دولتی نیز باید بر اساس آمار و اطلاعات دقیق و قابل استناد باشد که چنین نبوده است.

تولید واکسن‌های داخلی با مجوز اضطراری

واکسن‌های تولید داخل و به‌ویژه سه برند اول یعنی برکت، پاستوکووک و اسپایکوژن با «مجوز مصرف اضطراری»، تولید انبوه خود را شروع کردند. به دلایل شرایط بحرانی و نیاز بالای کشور این سه واکسن، مرحله‌ی نهایی آزمایش‌های بالینی را طی نکرده بودند و به ترتیب در ماه‌های خرداد، تیر و مهر ۱۴۰۰ اجازه پیدا کردند که تولیدات خود را به بازار مصرف عرضه کنند.

فرآیند اهدای مجوز هم در بعضی موارد سوال‌ برانگیز بود. به‌عنوان مثال در خبرها آمد: «محمد مخبر رئیس ستاد اجرایی فرمان امام اعلام کرد حدود ۸۰۰ هزار تا یک میلیون دوز واکسن کووایران برکت تولید شده اما به دلیل این‌که هنوز اجازه مصرف عمومی برای آن صادر نشده، سرعت تولید را کم کرده‌ایم تا ظرف یک تا ۱.۵ ماه آینده بتوانیم ۴ تا ۵ میلیون دوز واکسن را تحویل دهیم... با گذشت بیش از یک ماه از انتظار مدیران ستاد اجرایی فرمان امام، وزیر بهداشت در سفر به استان مرکزی، از صادر شدن مجوز مصرف اورژانسی واکسن کووایران برکت خبر داده است.»

سعید نمکی -وزیر وقت بهداشت و درمان- درمورد این مجوز گفته بود: «دیروز قرار بود واکسن پاستور و واکسن برکت مجوز مصرف اضطراری بگیرند که واکسن پاستور یکی دوتا از سندهای کتبی‌اش کامل نبود و ما هم هیچ فشاری بر کمیته‌های ناظر نگذاشتیم. خدا شاهد است که به‌شدت آزادانه و کارشناسانه اقدام کردیم. واکسن پاستور هم قرار شد مدارک را کامل کند و هفته آینده اجازه مصرف اضطراری بگیرد.»

واکسن‌های بین‌المللی نیز به دلیل شرایط اضطراری و همه‌گیری بالای کرونا در سطح جهان، با مجوز اضطراری سازمان‌های بهداشتی وارد فاز تولید انبوه شدند. اما باتوجه به مصرف در سراسر دنیا و اطمینان از اثربخشی آن‌ها، تولیدکنندگان داخلی فرصت کافی داشتند تا مراحل آزمایش‌های بالینی خود را کامل کنند. صدور مجوز اضطراری برای واکسن‌ها نه به دلیل نیاز کشور، بلکه برای توقف واردات بود، آن هم در شرایطی که هزینه‌ی تولید این واکسن‌ها برای کشور خیلی بیشتر از واردات بود.

واکسن‌های داخلی، هزینه‌ی بیشتر، تزریق کمتر

روزنامه سپید ۴ خرداد امسال در گزارشی درباره‌ی واکسن‌های داخلی و شرکت‌های تولیدکننده نوشت: «قرار بود ایران تا خرداد ۱۴۰۰ به قطب تولید واکسن منطقه تبدیل شود ولی خبرهای عجیبی از تولیدکنندگان می‌رسد. نام یکی در فهرست ابربدهکاران بانکی است و برای یکی پرونده‌ی قضایی تشکیل شده...»

درباره‌ی بنیاد برکت به‌عنوان یک مجموعه‌ی بزرگ خصولتی که پیشتاز تولید واکسن بود در این گزارش آمده است: «برکت بیش از ۱۸۰۰ میلیارد تومان تسهیلات پرداخت نشده به بانک اقتصاد نوین دارد. همچنین ۶۰۹ میلیارد تومان از بانک کارآفرین گرفته است. نام برکت در فهرست بدهکاران به بانک اقتصاد نوین نیز هست و این بنیاد در بورس نیز بیش از ۱۸.۵میلیارد تومان بدهی به بار آورده است.»

روزنامه سپید این اعداد و ارقام حیرت‌انگیز را بر مبنای گزارش احسان خاندوزی درمورد بدهکاران بانکی نوشته و اضافه کرده است تسهیلات بانکی تنها امتیاز تولیدکنندگان نبوده و آن‌ها مبالغ کلانی ارز ۴۲۰۰ تومانی هم گرفته‌اند. همین موضوع باعث شد پرونده‌ای برای شرکت اکتورکو تشکیل شود که به گفته‌ی بهرام دارایی -رئیس وقت سازمان غذا و دارو- فقط در یک مورد نزدیک ۱۰۰ میلیون دلار سوءاستفاده، بیش‌نمایی و فاکتورسازی داشته است.

روزنامه‌ی سپید در پایان می‌نویسد واکسن ایرانی برای مردم ۹ برابر گران‌تر از واکسن خارجی تمام شد. در حالی‌که قیمت هر دوز واکسن خارجی آن زمان حدود ۵ دلار بود، هر دوز واکسن ایرانی ۲۰۰ هزار تومان (معادل ۴۷ دلار) تمام شده است. آسترازنکا ۶ دلار، سینوفارم ۹ دلار، جانسون ۱۰ دلار بود. حتی فایزر ۱۹ دلار با ۲۵ تا ۳۷ دلار همچنان از برکت و سایر واکسن‌های داخلی برای مردم ارزان‌تر تمام می‌شدند. 

«آن زمان» که روزنامه‌ی سپید اشاره می‌کند، وقتی بود که جناح سیاسی هم‌سو با دولت سیزدهم و معاون فعلی رئیس‌جمهور (رئیس وقت ستاد اجرایی فرمان امام) بر تولید داخلی وتاکسن کرونا اصرار داشتند.

رسوب واکسن‌های داخل، زیان شرکت‌ها، هدر رفت ارز 

بهار و تابستان امسال خبرهایی درمورد رسوب واکسن‌های تولید داخل و نزدیک شدن تاریخ انقضای واکسن‌های انبارشده منتشر شد. به همین دلیل اردیبهشت‌ماه مدیران شرکت‌های تولیدکننده نشستی با اعضای کمیسیون بهداشت و درمان مجلس داشتند. به گفته‌ی این مدیران دولت جدید نیز در ماه‌های ابتدایی فعالیت خود تقاضای تولید واکسن بیشتر داده بود.

هاله حامدی‌فر -مدیرعامل شرکت سیناژن (تولیدکننده‌ی واکسن اسپایکوژن) خطاب به روح‌الامینی یادآوری کرد: «بهمن‌ماه با ارسال نامه‌ای تاکید شد به ۸ میلیون دوز واکسن نیاز است و نهایت تلاش خود را برای تولید این میزان به کار بردیم و به سرعت آماده کردیم. متاسفانه در نامه‌ی بعدی به ما اعلام کردند فقط دو میلیون دوز خریداری می‌شود؛ در حال حاضر ۶ میلیون دوز واکسن در انبارها و ۴ میلیون دوز ماده اولیه دارم و از زمان فروش واکسن تاکنون تنها ۶ میلیون دوز با ما قرارداد منعقد شده که تنها حدود ۵۰ درصد پول آن پرداخت شده است.»

این مسئله مختص شرکت‌های خصوصی نبود و علیرضا بیگلری -رئیس انستیتو پاستور- نیز در این نشست گفت: «تاکنون حدود ۱۷ میلیون دوز واکسن تولید کرده‌ایم و ۱۵ میلیون دوز قرارداد داریم که بیش از ۱۲ میلیون دوز تحویل داده‌ایم. مابقی آن هم آماده تحویل است البته پول کمتر از ۳۰ درصد آن‌را دریافت کرده‌ایم. در حال حاضر هم موجودی ما در انبارها ۳ میلیون دوز است.

محمدمهدی گویا -رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت- در این نشست در مورد آخرین وضعیت واکسیناسیون کرونا، گفت: تاکنون بیش از ۲۰۰ میلیون دوز واکسن در کشور تامین شده که ۴۱ میلیون دوز آن از منابع تولید داخل بوده است.

اگر ادعای گویا را بپذیریم و آمار داخلی را کامل‌تر یا جدیدتر بدانیم باز هم سهم تولیدات داخلی بیش از یک‌پنجم (۲۰ درصد) کل واکسن‌های تزریقی کشور نیست.

ادعای تسنیم: دولت قبل، مقصر رسوب واکسن!

خبرگزاری تسنیم ۷ اردیبهشت‌ماه امسال در گزارشی، با عنوان «مقصر فروش نرفتن واکسن‌های کرونای تولید داخل کیست؟» سعی کرد دولت سابق را مسئول تولید غیرلازم و رسوب واکسن داخلی معرفی کند. تسنیم در همین گزارش به‌نوعی ادعای بهادری جهرمی درمورد تاثیر دانش بومی بر کنترل کرونا را رد کرد و با اشاره به سخنان بهرام عین‌‌الهی –وزیر بهداشت- درمورد صدور مجوز صادرات واکسن‌های داخلی، نوشت: «به دلیل طولانی بودن فرآیند تأیید واکسن‌ها از سوی سازمان‌های بین‌المللی نظیر سازمان جهانی بهداشت، صادرات واکسن ممکن است با سختی‌های بیشتری برای تولیدکنندگان ایرانی همراه باشد و تا اواسط فروردین‌ماه سال جاری، تنها ۴ میلیون دوز از واکسن‌های تولید شده در کشور صادر شده است.»

این خبرگزاری در حالی دولت سابق را مقصر تولید انبوه، پرهزینه و غیرمنطقی تولید داخلی می‌داند که مسئولان دولت فعلی آن زمان و در دوره‌ی شیوع کرونا، مخالفان اصلی واردات بودند و بر تامین داخلی واکسن اصرار داشتند.

بهرام عین‌الهی –وزیر بهداشت دولت سیزدهم- یکی از کسانی است که دی‌ماه ۱۳۹۹ و در اوج مرگ و میرهای کرونایی، با امضای یک نامه‌ی سرگشاده به همراه ۲۵۰۰ پزشک دیگر با واردات واکسن‌های خارجی مخالفت کردند. خبرگزاری تسنیم نیز نامه را منتشر کرد.

در متنی که به امضای عین‌الهی رسیده، آمده بود: «آیا ساده‌انگاری نیست که جان و سلامتی مردم عزیزمان را به‌عنوان نمونه آزمایشگاهی، برای آزمایش و بررسی کارایی واکسن بر روی یک جمعیت خاص، در اختیار سازندگان واکسن آمریکایی یا انگلیسی قرار دهیم؟»

اما وزیر بهداشت دی‌ماه ۱۴۰۰ پس از بازدید شهرک دارویی برکت در حالی مدعی شد این واکسن یکی از کم‌عارضه‌ترین واکسن‌ها شاید حتی در دنیا باشد که در همان مصاحبه تولید انبوه واکسن پیش از ارائه‌ی مقاله‌های بالینی را تایید کرده و گفته بود: «خوشبختانه تا امروز ۱۱۵ میلیون دوز واکسن کرونا در ایران تزریق شده است. مقالات فاز یک و دو واکسن کووایران برکت آماده است و فاز سه نیز به‌‌زودی آماده می‌شود و می‌توانیم با واکسن‌های داخلی به‌ویژه برکت، نیازهای کشور را برطرف کنیم.»

محمد مخبر –معاون اول رئیس‌جمهور که آن زمان ریاست ستاد فرمان حضرت امام را به عهده داشت، تیرماه ۱۴۰۰ و پس از صدور مجوز مصرف اضطراری برکت، وعده‌ی تولید ۵۰ میلیون دوز واکسن تا شهریور همان سال را داد. دکتر اصغر عبدلی - مدیر پروژه واکسن ایران برکت- نیز اعلام کرده بود که این مجموعه برای تولید ۱۰۰ میلیون دوز واکسن ماده خام دارد.

حسن روحانی، قبل از تحویل دولت در واکنش به اصرار برخی افراد و نهادها برای واکسیناسیون مردم صرفا با واکسن‌های داخلی گفته بود: «وقتی واکسن آمد، تردیدهایی وجود داشت،‌ زیرا عده‌ای گفتند باید صبر کنید واکسن داخلی ساخته شود، اما ستاد ملی کرونا تصمیم بسیار خوبی گرفت و گفت واکسن باید بدون معطلی خریداری شود.»

حال پرسش این است سخنگوی دولت سیزدهم بر اساس کدام آمار و اطلاعات علمی، چنین ادعایی را مطرح کرده است؟ مهم‌تر آن‌که با انتشار خبرهای نگران‌کننده درمورد انتشار سویه‌ی جدید کرونا (با قابلیت انتشار سریع و مقاومت چهار برابری در مقابل انواع آنتی‌بادی‌ها)، آیا قرار است بار دیگر با اصرار بر تولید ملی و دانش بومی، جان مردم و ارز کشور هزینه‌ی مجموعه‌ها و بنیادهای خاص شود؟