خط‌شکنی جمیله علم‌الهدی

با حضور ابراهیم رییسی در قامت کاندیدای رییس‌جمهوری، نام جمیله علم‌الهدی بیش از گذشته بر سر زبان‌ها افتاد. «علم‌الهدی» نامی ناآشنا برای مردم ایران نبود اما نام جمیله علم‌الهدی زمانی همه‌گیر شد که ابراهیم رییسی برای رقابت با حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۶ اعلام آمادگی کرد.

 در این زمان بود که نام بزرگترین صبیه سید احمد علم‌الهدی نماینده ولی‌فقیه در خراسان رضوی و امام جمعه خبرساز مشهد به واسطه ارتباط خانوادگی‌اش بر سر زبان‌ها افتاد. اما نقش آفرینی او به عنوان فعال سیاسی، بعد از در اختیار گرفتن سکان ریاست جمهوری توسط همسرش اتفاق افتاد.

جمیله علم‌الهدی دکترای خود در رشته فلسفه تعلیم و تربیت خود از دانشگاه تربیت مدرس را سال ۱۳۸۰ گرفت و عضو هیات علمی گروه آموزشی رهبری و توسعه آموزشی دانشگاه شهید بهشتی است و درجه علمی دانشیاری دارد. او از خانواده‌ای سنتی برآمده است اما به نظر می‌رسد می‌خواهد نقشی بیش از دختر یا همسر بودن را در عرصه عمومی به نمایش بگذارد.

در میان همسران روسای جمهور ایران شاید تنها زنی است که به صورت مستقیم خود را درگیر مسایل رسمی سیاسی کرده است. هرچند پیش از او عفت مرعشی همسر هاشمی رفسنجانی به عنوان همسر رییس‌جمهور سعی در نقش‌آفرینی داشت اما عفت مرعشی بیشتر نقشی غیررسمی در سپهر سیاسی ایران بازی کرد و وارد روابط رسمی یا دیدارهای رسمی با مقامات دیگر نشد. دیگر زنان روسای دولت در ایران آنچنان نقشی در امور سیاسی و اجتماعی ایفا نکردند یا حداقل در منظر عمومی این اتفاق نیافتاد. همسر سید محمد خاتمی رییس‌دولت هفتم و هشتم که به نوعی مدرن‌ترین رییس‌جمهور ایران هم به حساب می‌آمد، نه تنها فعالیت رسمی یا غیررسمی سیاسی و اجتماعی نداشت که هیچ‌گاه در انظار عمومی هم ظاهر نشد. از همسر محمود احمدی‌نژاد تنها چند تصویر بی‌کیفیت موجود است و همسر حسن روحانی هم هیچ‌گاه به رویت نرسید.

اما به نظر می‌آید جمیله علم‌الهدی می‌خواهد این نقش را معنایی دیگر ببخشد.

جمیله علم‌الهدی در این مدت سعی داشت پا در عرصه ای بگذارد که دیگر همسران روسای جمهور به آن به صورت رسمی ورود نکردند. او با رسانه های خارجی مصاحبه می‌کند، همایش زنان «تاثیرگذار» با حضور همسران مقامات و فعالین زن دیگر کشورها را برگزار کرد، سخنرانی می‌کند،‌ در خصوص مسایل سیاسی و روز کشور اظهارنظر می‌کند، با همسران مقامات کشورهای دیگر دیدار رسمی دارد و طبق اخبار غیررسمی درباره افراد هیات دولت اعمال نفوذ می‌کند. او حتی درخصوص مسایل جنجالی مانند حجاب و ماجرای مرحوم مهسا امینی هم اظهار نظر کرد و گفت که این ماجرا تنها برای ارعاب و هراس‌افکنی از سوی آمریکا بوده است.

وی در بهمن سال گذشته «کنگره بین‌المللی زنان تاثیرگذار» را میزبانی کرد و همین همایش باعث شد نام «بانوی اول» برایش عنوان شود. هرچند خودش معتقد است که عنوان «بانوی اول» مختص همسر مقام معظم رهبری است.

این همایش انتقادات زیادی را در بر داشت. به گفته فاطمه‌ حقیر‌سادات دبیر علمی این کنگره، مبلغ ۲۰ هزار یورو به هر یک از برندگان آن داده شد. مخارج و جوایز پرهزینه این مراسم موجی از انتقادات و نارضایتی‌ها را به سوی همسر رییس جمهور روانه کرد. بسیاری از رسانه‌ها هدف این همایش و میزان اثرگذاری آن را زیرسوال بردند و خواستار شفاف شدن میزان هزینه‌های خرج‌شده و بودجه آن شدند. آنها درباره معیارها و منابع مالی سوال کردند اما تا کنون هیچ مقام رسمی یا هیچ کدام از برگزارکنندگان مراسم پاسخی نداده‌اند.

نام جمیله علم‌الهدی در چند روز اخیر بار دیگر در رسانه‌ها پررنگ شده است. او با شهناز ابراهیم همسر رییس جمهور عراق دیدار رسمی داشته و تصاویری که از آنها منتشر شده حکایت از ملاقاتی مشابه دیدارهای دیپلماتیک دارد. مشابه دیدار مقامات رسمی کشورها با همان آداب و رسوم! هرچند خبری درباره گفت‌وشنودهای آن دو تا کنون منتشر نشده اما دیدار رسمی دو همسر رییس‌جمهور با پوشش خبری زیاد و انتقادات بیشتری همراه بود.

به نظر می‌آید جمیله علم‌الهدی می‌خواهد از پوسته‌ی همسر و دختر بودن دربیاید. او می‌خواهد نقشی مانند بانوی اول در سایر کشورها برای خود بسازد تا اولین همسر رییس‌جمهوری باشد که در سپهر سیاسی و بین‌المللی ایران نقش بازی کند. در قانون اساسی ایران نقش رسمی برای همسر رییس‌دولت در نظر گرفته نشده، هیچ منبع مالی، ردیف بودجه‌ یا شرح وظایفی برای نقش‌آفرینی وی دیده نمی‌شود و اساسا وی نمی‌تواند به صوت قانونی درباره مسایل و موضوعات مختلف با عنوان همسر رییس‌جمهور اظهارنظر کند یا دیدارهای رسمی داشته باشد. با این حال خانم علم‌الهدی بدون نظر گرفتن خلاءهای قانونی، با عنوان رسمی همسر رییس‌جمهوری ایران می‌خواهد حضوری پررنگ‌تر داشته باشد و در مسایل بین‌المللی و سیاست داخلی مداخله داشته باشد.

بسیاری دیگر او را صحنه‌گردان برخی وزارت‌خانه‌ها می‌دانند و بسیاری دیگر معتقدند وی نمی‌تواند به عنوان مقام رسمی دیدار یا اظهارنظر داشته باشد.

با این حال به نظر می‌آید در آینده اخبار و گفته‌های بیشتری از جمیله علم‌الهدی به گوش برسد و فعالیت‌های رسمی وی ابعاد دیگری به خود بگیرد. اما این فعالیت‌ها انتقادات زیادی هم به همراه خواهد داشت.

اما فارق از صحت یا نادرستی اظهارات و فعالیت جمیله علم‌الهدی، او به نظر می‌رسد می‌خواهد خطی را بشکند که سایر همسران روسای دولت نتوانستند یا نخواستند. افزایش نقش همسر بالاترین مقام اجرایی دولت می‌تواند منفعت و آثار مثبت زیادی داشته باشد. نقش این زنان می‌تواند کلیدی و تکمیل‌کننده باشد. تخصیص بودجه و رسمیت بخشیدن به چنین عنوانی آن هم از سوی همسر یکی از اصولگراترین دولت ایران، خط‌‌شکنی مثبتی محسوب می‌شود. دفتر همسر رییس‌جمهور می‌تواند نقشی بازی کند که هیات دولت نمی‌تواند جایش را پر کند. او می‌تواند در کمپین‌های خیریه و فعالیت‌های اجتماعی، در کنفرانس‌های بین‌المللی و حتی در کمک به عریضه‌‌نویسی یا ارتباط با رییس‌جمهور ایفای نقش کند یا حتی مانند عفت مرعشی با ارتباطات خود باعث حل برخی از مشکلات دیپلماسی شود.

ریشه بانوی اول

مفهوم «بانوی اول» اساسا یک مفهوم آمریکایی است که برای همسر رییس‌جمهور آمریکا به کار برده می‌شود. در روزهای نخستین تشکیل جمهوری در آمریکا، چنین عنوانی برای همسر رییس دولت به صورت معمول وجود نداشت و بیشتر آنها ترجیح می‌دادند «خانم یا همسر رییس‌جمهور» مورد خطاب قرار گیرند. مارتا واشنگتن همسر جورج واشنگتن، نخستین رییس‌جمهور ایالات متحده اغلب به عنوان بانوی واشنگتن مطرح می‌شد.

اما از دهه ۱۹۹۰ نقش بانوی اول به طور قابل توجهی تغییر کرد. این تغییرات دربرگیرنده مشارکت آنها در مبارزات سیاسی، مدیریت امور داخلی کاخ سفید، فعالیت‌های اجتماعی و همراهی با رییس‌جمهور بود. علاوه براین، در طول سال‌ها همسران روسای جمهور اثرگذاری  نفوذ زیادی در بخش‌های زیادی داشتند. از مد گرفته تا افکار عمومی و حمایت از توانمندسازی زنان، آنها توانستند ایفای نقش کنند.

در قانون ایالات متحده آمریکا، دفتر بانوی اول شاخه‌ای از دفتر اجرایی رییس‌جمهور محسوب می‌شود و کارکنانی از جمله رییس‌دفتر، معاون مطبوعاتی و معاون امور اجتماعی کاخ سفید در آنجا کار می‌کنند. در قانون برای دفتر بانوی اول بودجه تخصیص پیدا می‌کند و شرح وظایف مشخصی برایش تعیین شده است. او می‌داند در کجا و بر چه اساس باید موضع‌گیری کند یا درباره چه مسایلی با عنوان رسمی بانوی اول قادر به فعالیت است.

پس از آمریکا سایر کشورها مانند فرانسه، اسپانیا، پرتغال، کرواسی، چک، لهستان، روسیه، اتحاد شوروی، اوکراین، ارمنستان، هند اندونزی، ژاپن، پاکستان، فیلیپین، ویتنام و... چنین نقشی برای همسر رییس دولت قایل شدند و هرکدام بودجه و شرح وظایفی برای این زنان در نظر گرفتند.