ایران در تخت بیمارستانی هم از ترکیه عقب افتاد

نظام سلامت عمومی؛ اولین و شاید یکی از بزرگ‌ترین قربانی‌های دولت‌ها در دو دهه اخیر در ایران بوده است؛ قربانی کمبود منابع دولت و کسری بودجه دولت. در این میان یکی از ملموس‌ترین شاخص‌ها در نظام سلامت عمومی، سرانه تخت‌های بیمارستانی است که آما‌رها حاکی از عقب‌ماندگی نگران کننده ایران طی دو دهه گذشته دارد. البته باید توجه داشت که کیفیت نظام سلامت عمومی با در نظر گرفتن طیف گسترده‌ای از عوامل، از جمله فرآیند مراقبت (مثل اقدامات مراقبت پیشگیرانه، مراقبت ایمن)، دسترسی (قیمت اقتصادی و به موقع)، کارایی اداری و برابری تعیین می‌شود. اما ببینیم فقط در شاخص تخت بیمارستانی که اهمیت بسیاری دارد وضعیت ایران در دنیا چگونه است؟ چرا ایران از کشورهای همسایه مثل ترکیه نیز عقب مانده است؟

سرانه تخت بیمارستانی چیست؟

 تخت‌های بیمارستانی شامل تمام تخت‌هایی است که به طور منظم نگهداری می‌شوند و برای استفاده در دسترس هستند. این تخت‌ها شامل تخت در بیمارستان‌های عمومی، بیمارستان های اعصاب و روان و سوء مصرف مواد، و سایر بیمارستان‌های تخصصی هستند. البته طبق تعاریف جهانی، تخت‌ها در مراکز مراقبت‌های طولانی‌مدت و مسکونی از آمار تخت‌های بیمارستانی مستثنی می‌شوند.

سرانه تخت بیمارستانی در ایران و صدرنشینی بی‌رقیب پایتخت

تعداد تخت‌های بیمارستانی نشان‌دهنده منابع موجود برای ارائه خدمات به بیماران بستری است؛ یکی از مهم‌ترین و البته ملموس‌ترین شاخص‌ها در نظام سلامت عمومی هر کشور که می‌تواند اثرات قابل توجهی داشته باشد. این موضوع در ایران و البته جهان در دوران همه‌گیری کرونا بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و نبود تخت برای بستری شدن بیماران در شهرهای مختلف کشور توجه بسیاری را جلب کرد و منجر به راه اندازی بیمارستان‌های صحرایی شد. بنابراین شاید کمبودها در این حوزه در بحران‌های سلامت بیشتر برای جامعه قابل لمس باشد؛ یعنی زمانی که دیگر فرصتی برای بهبود اوضاع نیست. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، در ایران سال ۱۳۷۹ آمار تخت‌های بیمارستانی به ازا هر هزار نفر، ۱.۵ بوده است. تا سال ۱۳۸۶ این آمار به ۱.۷ نیز رسیده است اما در دو سال بعدی به ۱.۳ کاهش پیدا کرده است. سال ۱۳۸۹ آمارها به ۱.۷ تخت به ازای هر هزار نفر رسید اما از سال ۹۲ بار دیگر آمارها به ۱.۵ سقوط کرد. یعنی پس از ۱۰ سال، در سال ۹۲ به لحاظ سرانه تخت بیمارستانی ایران هیچ پیشرفتی نداشته است و طبق آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی در سال ۹۶ نیز این آمار تغییری نکرده است. 

طبق آخرین‌ آمار ها نیز سرانه تخت بیمارستانی اران به ۱.۸ رسیده و تعداد تخت‌ها در سراسر کشور حدود ۱۵۰ هزار مورد است. در این میان طبق آمار سازمان برنامه و بودجه بیش از ۲۷ هزار مورد از این آمار مختص تهران است اما فقط ۱۱ هزار و ۷۰۰ تخت آن تحت پوشش خدمات دولتی است.

فاصله عجیب و معنادار ایران با ترکیه

در کشورهای OECD (عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی)، به طور متوسط ​​۴.۴ تخت بیمارستانی به ازای هر هزار نفر در سال ۲۰۱۹ وجود داشته است. بر اساس آماری که در سایت داده‌های OECD وجود دارد در صدر این کشورها، شرق آسیایی‌ها یعنی ژاپن (۱۲.۸ تخت به ازای هر هزار نفر) و کره جنوبی (۱۲.۴ تخت در هر هزار نفر) قرار دارند. همچنین بیش از نیمی از کشورهای OECD بین ۳ تا ۸ تخت بیمارستانی به ازای هر هزار نفر را گزارش کرده‌اند که کمترین میزان آن در کلمبیا، کاستاریکا و مکزیک با یک تخت بیمارستانی به ازای هزار نفر است. در میان کشورهای شریک OECD، هند و اندونزی نیز تخت‌های نسبتا کمی دارند. ترکیه همسایه ایران که در دو دهه اخیر توانسته تحولات مثبتی را رقم بزند در این بخش نیز اوضاع قابل قبولی دارد و در کنار کشورهایی مثل اسپانیا و هلند ۳ تخت بیمارستانی به ازای هزار نفر را گزارش کرده است.

کاهش سرانه تخت بیمارستانی در جهان از سال ۲۰۰۹

نکته قابل توجه اینجاست که از سال ۲۰۰۹ (۱۳۸۸)، تعداد تخت‌های سرانه تقریباً در همه کشورهای OECD کاهش یافته است. بیشترین کاهش در فنلاند با کاهش بیش از ۵۰ درصد رخ داد که عمدتاً بر تخت‌های مراقبت طولانی‌مدت و تخت‌های مراقبت‌های روانی تأثیر گذاشت. لتونی، لوکزامبورگ و نروژ ظرفیت خود را به میزان یک تخت یا بیشتر به ازای هر هزار نفر کاهش دادند. بخشی از این کاهش را می‌توان به پیشرفت‌های فناوری پزشکی نسبت داد، که اجازه می‌دهد جراحی بیشتری در یک روز انجام شود. در مقابل، تعداد تخت‌ها در کره جنوبی حدود ۵۲ درصد افزایش یافت و تعداد قابل توجهی از این تخت‌ها به مراقبت طولانی‌مدت اختصاص یافت.

نرخ اشغال تخت بیمارستانی و وضعیت خطرناک آن

اما در کنار سرانه تخت بیمارستانی به ازای هر نفر شاخص مهم دیگر، نرخ اشغال تخت بیمارستانی است. نرخ اشغال تخت بیمارستان اطلاعات تکمیلی را برای ارزیابی ظرفیت بیمارستان ارائه می‌دهد. میزان اشغال بالای تخت‌های بیمارستانی می‌تواند نشانه‌ای از در معرض خطر بودن نظام سلامت کشور باشد. اگرچه اجماعی در مورد نرخ اشغال بهینه وجود ندارد اما نرخ حدود ۸۵ درصدی را اغلب به منزله خطر کمبود تخت در نظر می‌گیرند. در سال ۲۰۱۹ (۱۳۹۸)، نرخ اشغال تخت در چهار کشور از ۲۷ کشور OECD با داده های قابل مقایسه بالاتر از ۸۵ بوده که کانادا، ایرلند و کاستاریکا از جمله این کشورها بودند. نرخ اشغال در ایالات متحده، مجارستان و هلند اما نسبتاً پایین و کمتر از ۶۵ درصد بود. با این حال حدود نیمی از کشورهای OECD دارای نرخ اشغال تخت ۷۰-۸۰ درصد بودند و طبق آخرین آمارها میانگین OECD در سال ۲۰۱۹، ۷۶ درصد بوده است.

تخت ICU چیست؟

همانطور که در همه گزارش‌ها حوزه بهداشت و سلامت جهانی اشاره شده سرانه تخت‌های عمومی بیمارستان مهم است اما ظرفیت بخش مراقبت‌های ویژه (ICU) مسئله و شاخص دیگری است. موضوعی که مثل سرانه تخت‌های بیمارستانی ضرورت توجه به آن در همه‌گیری کرونا و تعداد بالای بیماران بسیار بدحال مورد توجه همه قرار گرفت. تخت‌های ICU برای بیماران بدحال که نیاز به مراقبت‌های پزشکی و پرستاری ویژه دارند در نظر گرفته می‌شود. همچنین طبق تعاریف جهانی تخت های ICU بر اساس سطح مراقبت های ارائه شده به بیمار طبقه بندی می‌شوند. معمولاً این موضوع به سه سطح تقسیم می شود که سطح ۳ شدیدترین  و سطح یک وضعیت بهینه را ارائه می‌دهد. داده‌های تخت‌های ICU سه سطح را پوشش می‌دهد. البته در انگلستان (بریتانیا)، لتونی و ایرلند، این داده‌ها فقط شامل تخت‌های مراقبت‌های ویژه (سطوح ۲ و ۳) می‌شوند. تعریف دقیق تخت‌های مراقبت‌های ویژه در کشورهای OECD متفاوت است، که بر اساس تفاوت در مقررات، مشخص کردن الزامات مانند نسبت بیمار به پرستار، ویژگی‌های فیزیکی تخت (شامل ونتیلاتور، تجهیزات نظارت، تجهیزات تزریق و غیره) و ویژگی‌های بیمار شکل می‌گیرد.

سرانه ICU در ایران و کشورهای توسعه‌یافته

از سرانه دقیق تخت‌های icu در ایران آمار دقیقی وجود ندارد. اما با توجه به کمبود تخت‌‌های icu در سراسر کشور در دوران همه گیری مشخص شد که در این حوزه نیز کمبود‌های جدی وجود دارد. طبق اذعان پزشکان آن‌ها مجبور بودند که میان بیماران بدحال طبق شاخص‌هایی دست به انتخاب بزنند و تخت icu  در دسترس بسیاری از خانواده‌های قرار نمی‌گرفت. اما فاصله ایران در این بخش با دنیا چقدر است و استانداردهای جهانی چه می‌گویند؟

علی‌رغم تفاوت‌هایی در تعریف، به‌طور متوسط ​​در ۳۴ کشور (OECD)  ۱۴.۱ تخت مراقبت‌های ویژه به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت در سال ۲۰۱۹ وجود داشته است. جمهوری چک (۴۳ تخت به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت) و استونی (۳۸ تخت در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت) بیشترین تعداد تخت ICU را قبل از همه گیری داشتند. 

نکته قابل توجه اینجاست که آلمان و ترکیه نیز اعداد بسیار بالاتر از میانگین OECD دارند و در انتهای دیگر طیف نیز کشورهای کاستاریکا، نیوزلند و مکزیک کمترین تعداد تخت ICU را داشتند که کمتر از ۴ تخت در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت بود. البته آخرین آمارها نشان می دهد که در بین ۱۰ کشور ارائه کننده ارقام ۲۰۲۰، ظرفیت ICU نسبت به ظرفیت قبل از همه گیری افزایش یافته است. به عنوان مثال در ترکیه تعداد تخت های ICU در سال ۲۰۲۰ نسبت به سال ۲۰۱۹ حدود ۳۰ درصد افزایش یافته است.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد که توجه به زیرساخت‌های نظام سلامت و به ویژه ساخت بیمارستان و افزایش تخت‌های بیمارستانی در ایران همچنان حوزه‌ای مغفول مانده است. دولت سیزدهم نیز با وجود کسری بودجه حتی بعید است که بتواند به وعده‌های ساخت سالی یک میلیون مسکن خود برسد و بدیهی است که حوزه سلامت که متاسفانه در میان دغدغه‌های اصلی دولت جایی ندارد، در پیوند با تبدیل نشدن به مطالبه همگانی در سیاست‌گذاری‌‌های اقتصادی قربانی خواهد شد.