ماجرای غرامت هزار میلیارد دلاری ایران که عراق نداد

۳۵ سال از پذیرش رسمی قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران گذشت. از روزی که جمهوری اسلامی قطع نامه ۵۹۸ سازمان ملل را در شرایطی پذیرفت که حدود ۲۵۰۰ کیلومتر از خاک ایران در اشغال عراق بود. عراقی نیز  در ۲۹ تیرماه ۱۳۶۶ یعنی یک سال قبل از ایران و بلافاصله پس از صدور قطع نامه ۵۹۸ آن را پذیرفته بود. پیش از این قطع‌نامه نیز شورای امنیت قطع‌نامه‌های ۵۸۲ و ۵۸۸ در شورای امنیت تصویب شده بود اما مورد پذیرش ایران واقع نشد و دو دلیل اصلی آن مشخص نشدن متجاوز و تعیین غرامت جنگ بود. قطع نامه ۵۹۸ اما تعیین متجاوز و خسارت جنگ را مشروط به تشکیل هیاتی از سازمان ملل کرد. البته برای آن هیچ مکانیزم اجرایی در نظر گرفته نشد. به همین دلیل وقتی در آذر ماه سال ۷۰ دبیر کل سازمان ملل در گزارشی رسمی عراق را مسئول آغاز جنگ دانست باز هم ایران مطالبه غرامت از عراق را پیگیری حقوقی وجدی نکرد. حال سوال اینجاست که پس از سه دهه  به لحاظ حقوقی امکانی برای پیگیری این پرونده از سوی ایران وجود دارد؟ این پرونده چه ابعادی دارد و رقم دقیق خسارت چقدر است؟

 چرا ایران از عراق شکایت نکرد؟

چرا ایران از عراق شکایت نکرد؟ این سوالی است که مسئولان وزارت خارجه در سال‌های گذشته پاسخ‌های متفاوتی به آن دادند. محمدجواد ظریف وزیر خارجه پیشین در آخرین گفت‌وگوی خود در کلاب هاوس در این زمینه گفت: محکومیت شروع جنگ توسط عراق دستاورد جمهوری اسلامی در قطعنامه ۵۹۸ بود. کویت توانست از عراق غرامت بگیرد، اما در قطعنامه ۵۹۸ بندی در رابطه با غرامت ما از عراق وجود نداشت. اما صادق خرازی یک هفته بعد در سخنانی که به نظر پاسخ به ظریف می‌آمد درباره قطع‌نامه و موضوع غرامت اینطور توضیح داد: پس از پذیرش آتش‌بس ایران موفق به گرفتن غرامت نشد، زیرا قطعنامه صحبتی از پرداخت غرامت نکرده بود. حتی پس از آنکه دبیرکل در گزارش خود عراق را به عنوان شروع کننده جنگ معرفی کرد، شورای امنیت اقدامی در این راستا انجام نداد. بنابراین، نمی‌شد به استناد قطعنامه درخواست غرامت کرد. دیگر اظهارنظرهای مقامات و مسئولان وقت تا همین حد متناقض است و مسئله اصلی اینجاست که ایران موضوع پرداخت غرامت را به شکل جدی پیگیری نکرده است.

آیا ایران می‌تواند از عراق شکایت کند؟

یوسف مولائی استاد حقوق بین‌الملل و کارشناس روابط بین‌الملل در گفت‌وگویی با فراز به سوالات حقوقی درباره غرامت ایران از عراق پاسخ می‌دهد. مولایی می‌گوید: «در همان سال‌های پس از پذیرش قطع‌نامه ایران تیم کارشناسی تشکیل داد تا خسارت‌های جنگ را برآورد کنند. در آن مقطع آقای ظریف نیز این فرآیند حضور داشت. خسارتی که این تیم برآورد کرد حدود هزار میلیارد دلار بود که عراق باید به عنوان غرامت به ایران بپردازد. اسناد و مدارک این گروه نیز در وزارت خارجه باید موجود باشد و به لحاظ فنی و تکنیکی کار زیادی برای مستند کردن این خسارت‌ها صورت گرفت.»

مولائی درباره مبنای حقوقی مطالبه غرامت ایران توضیح می‌دهد: «در سال هفتاد دبیر کل وقت سازمان ملل خاویر پرز دکویار در بیانیه‌ای عراق را به عنوان متجاوز جنگ معرفی کرد. بر این مبنا طرفی که متجاوز شناخته می‌شود باید غرامت نیز بپردازد. اما اینکه این غرامت کجا و تحت چه مکانیزمی پرداخت شود تعیین نشد. بنابراین نبود مرجع ثالث برای رسیدگی به این موضوع یکی از خلاء‌هایی است که در فرآیند گرفتن غرامت جنگ از عراق وجود دارد. البته این موضوع نه فقط برای ایران بلکه به طور کلی وجود دارد و مشخص نیست که غرامت‌های جنگی در چه نهادی قابل مطالبه است.

ابعاد پیگیری حقوقی غرامت ایران از عراق

مولائی در ادامه گام‌های حقوقی برای پیگیری موضوع غرامت را اینطور شرح می‌دهد: «اولین کاری که ایران باید طی این سال‌های انجام می‌داد مطرح کردن مطالبه غرامت از عراق بود تا این موضوع مشمول مرور زمان نشود. همچنین ایران باید اراده خود را مبنی بر مطالبه غرامت در قالب تلاش‌هایی نشان می‌داد. اما ایران این مطالبه را مطرح نکرده و منتظر عکس‌العمل عراق بوده است.» او در پاسخ به این سوال که چرا ایران در دیوان دادگستری بین‌المللی از عراق شکایت نمی‌کند نیز می‌گوید: «پیگیری موضوع در دیوان دادگستری بین‌المللی در صورتی میسر می‌شود که دو طرف موافقت کنند تا مسئله در دادگاه مطرح شود. از سوی دیگر می‌شد که موضوع را در قالب شکایتی به شورای امنیت برد. چرا که طبق این قطع‌نامه متجاوز باید غرامت بدهد و دبیر کل وقت سازمان ملل پس از حمله عراق به کویت این کشور در جنگ با ایران نیز متجاوز دانست. بنابراین ایران می‌تواند مطالبه کند که قطع‌نامه ۵۹۸ ضامن صلح بوده و باید به طور کامل اجرا شود. البته باید توجه داشت که به لحاظ حقوقی ضعف‌هایی در پیگیری این مطالبه وجود دارد.»  

مسئولان باید پاسخ بدهند

این استاد پیشین دانشگاه تهران در ادامه تاکید می‌کند: «باید از وزارت خارجه پرسید که چرا تاکنون این مطالبه پیگیری نشده است. ما می‌توانستیم پس از جنگ و حتی در زمان حمله صدام به کویت پیگیر این غرامت باشیم. اما پس از سقوط صدام عراق به ایران نزدیک شد و ایران در زمینه‌های مختلف با این کشور مماشات کرد. بعد از صدام هیچ پیگیری برای گرفتن غرامت جنگ نشد. اولین گام در این مسئله پیگیری مطالبه به صورت دیپلماتیک است. باید اراده سیاسی برای گرفتن غرامت جنگ از عراق وجود داشته باشد. پس از آن می‌توان با توجه به واکنش طرف عراقی نسبت به پیگیری موضوع اقدام کرد.»

به نظر می‌رسد که پیگیری موضوع غرامت ایران از عراق مشمول مرور زمان شده و اراده سیاسی قدرتمندی می‌طلبد. کویت پس از جنگ با عراق غرامت خود را از این کشور گرفت و آمریکایی‌ها هم هزینه‌های جنگی خود را از بدهی‌های عراق برداشتند. اما ایران با گذشت ۳۲ از مشخص شدن متجاوز بودن عراق به شکل رسمی هنوز غرامت هشت سال جنگ را از این کشور نه تنها نگرفته، بلکه به شکل جدی مطالبه هم نکرده است.