سینما، فضای عمومی و جامعه مدنی

از یک سو برخی با تکیه بر آمار و ارقام فروش فیلم‌ها در سال جاری (که شاهد رکوردهای جدید نیز بوده است)، حال سینمای ایران را ایده آل توصیف کرده و آن را ناشی از اقدامات صورت گرفته در زمینه گسترش امکان استفاده بخشهای مختلف جامعه در نقاط مختلف کشور از سینما می دانند و از دیگر سو برخی این میزان فروش را ناشی از نمایش چند فیلم کمدی با کیفیت نازل دانسته و همین امر را نشانگر افول سینما در ایران می‌دانند. «مجید مجیدی» کارگردان نام آشنای ایران ضمن هشدار درخصوص قدرت گرفتن فیلم‌های کمدی، سینمای ایران را در آستانه «سقوط» توصیف کرده است. «محمد مهدی عسگرپور» رئیس هیئت مدیره خانه سینما ضمن انتقاد از مسئولین وزارت فرهنگ و ارشاد که معتقدند سینما روزهای خوبی را سپری می‌کند، بر آن است که شرایط فعلی باعث حذف برخی ژانرها می‌گردد. «همایون اسعدیان» دبیر شورای صنفی اکران نیز تاکید دارد که ضمن اجتناب از ذوق زدگی نباید مدعی رونق سینماها شد؛ چون در حال حاضر بیش از ۵۰ درصد فروش فیلم‌ها مربوط به دو فیلم کمدی است و این خیلی «شعف انگیز» نمی‌باشد. به نظر می‌رسد طرفداران نظریه «رونق» از زاویه کمی ادعای خود را مطرح می سازند و با ارائه و استناد به آمار و ارقام مختلف این امر را نشان می‌دهند که حال و روز فرهنگ و سینما خوب است. از طرف دیگر منتقدان از جنبه کیفی، عدم کیفیت مطلوب و همچنین عدم تنوع فیلم‌های پُر فروش را دلیلی بر ادعای خود مطرح می سازند. اما به راستی شاهدان می‌بایست از وضعیت فعلی سینما در ایران رضایت داشته باشند و یا به مانند منتقدان از آن ناراضی باشند؟ در این خصوص بر آنیم تا از زاویه اهمیت مفهوم «جامعه مدنی» و نقش سینما به عنوان یکی از فضاهای عمومی در بالندگی آن، به موضوع فوق نظری بیافکنیم.

 در هر جامعه‌ای با هر نوع سیستم سیاسی حاکم بر آن (به استثنای نظام های تمامیت خواه)، سه حوزه جداگانه قابل شناسایی است: حوزه خصوصی، حوزه دولتی و حوزه عمومی که حد واسط و ارتباط دهنده دو حوزه دیگر (فرد و حکومت) است و روابط حاکم بر آن را قاعده مند می‌نماید.(امیراحمدی:۱۳۷۵) به عبارت دیگر حوزه عمومی جایی است که شهروندان مانع دخالت‌های دلبخواهانه قدرت سیاسی در آن می‌شوند.(غنی نژاد:۱۳۷۷:ص۱۴۴). ابعاد فضاهای عمومی و دولتی به نوعی در رابطه ای معکوس نسبت به یکدیگر قرار دارند. به این معنی که اگر حوزه اقتدار و عمل دولت در عرصه‌های بیشتری گسترش یابد، ناخودآگاه سهم حوزه عمومی و جامعه مدنی کاهش یافته و بالعکس هرچه دامنه جامعه مدنی و حوزه عمومی گسترده‌تر گردد، قلمرو حضور دولت در عرصه اجتماع کاهش پیدا می‌کند. بنابراین طبیعی است که اگر نگران افزایش بی‌رویه حوزه اقتدار دولت در جامعه (که نتیجه قهری آن در خطر قرار گرفتن آزادی‌های عمومی افراد است) باشیم، می‌بایست حداکثر حساسیت را نسبت به حفاظت از حوزه عمومی و جامعه مدنی به خرج دهیم. فضاهای عمومی مکان‌هایی هستند که می‌توانند کمک شایانی به این هدف نمایند. دو نوع برداشت از مفهوم فضای عمومی قابل شناسایی می‌باشد: اول فضاهای فیزیکی مانند پارک‌ها، بازارها، میادین، سالن‌های تئاتر یا سینما، ورزشگاه‌ها و...، دوم فضاهای ذهنی که به میزان آزادی‌های سیاسی و فضای موجود برای تشکیل انجمن‌های مدنی و مستقل از دولت بر می‌گردد.)رهنمایی:۱۳۸۶). فضاهای عمومی فیزیکی شهر مکان هایی هستند که افراد جامعه در آنها با یکدیگر در ارتباط و در معرض گفتگوی رودررو قرار می‌گیرند، بسیاری از تعاملات خود را در آنجا شکل می‌دهند، با سلایق گوناگون آشنا می‌شوند و همدیگر را اصلاح می‌کنند. گاه با یکدیگر می‌خندند و با یکدیگر ناراحت می‌شوند و در نهایت رویدادها، خاطره‌ها و تجربه‌های مشترکی در اذهان آنها شکل می‌گیرد. از همین رو فضاهای عمومی شهری نقش بی‌بدیلی در جهت تقویت جامعه مدنی و حفاظت از آزادی‌های بنیادی شهروندان بر عهده دارند. از این حیث سینما نیز به عنوان یکی از جذاب‌ترین مکان‌های عمومی در طول چندین دهه اخیر می‌تواند جایگاه ویژه‌ و منحصر بفردی داشته باشد. از زاویه ای که در بالا بدان پرداخته شد، «رونق» می‌تواند به معنای حضور گسترده‌تر شهروندان در این فضا و به طبع آن، تعامل فزاینده به دنبال افزایش حضور آنها باشد. نقش دولت در حوزه عمومی می‌بایست محدود به آماده نمودن مقدمات و شرایط لازم برای ظهور و بروز حضور شهروندان در آن باشد. هرگونه نقش آفرینی قدرت سیاسی بیشتر از آنچه ذکر شد خود نقض غرض است. طبیعی است که این امر در خصوص سینما نیز مصداق دارد. فعالیت دولت می‌بایست محدود به ایجاد شرایط سخت‌افزاری و گاهی نرم‌ افزاری برای رشد حضور شهروندان در سینماها باشد. ساخت سالن‌های سینمای جدید به خصوص در شهرها و محل‌هایی که فاقد آن می‌باشند، تجهیز سالن‌های نمایش، تسهیل شرایط تولید و ... توقعاتی است که می‌توان در این راستا از دولت داشت و غنابخشی به محتوای فیلم‌های اکران شده و البته جهت دهی به ذائقه مخاطبان را می‌بایست به اهالی این هنر محول نمود. به نظر می‌رسد بخش قابل توجهی از افزایش فروش فیلم‌ها در سال جاری را می‌توان به ایجاد و فعال سازی سالن‌های نمایش در مکان‌های فاقد سینما در کشور مرتبط دانست که باعث افزایش جامعه آماری مخاطبان فیلم‌های در حال اکران گردیده است و می‌بایست اهالی سینما از این گسترش سخت افزاری از جانب دستگاه های دولتی استقبال نمایند. هرگونه گلایه توسط منتقدان درخصوص عدم مطلوبیت سطح کیفی فیلم‌های نمایش داده شده، ضمن آنکه قابل درک می‌باشد؛ اما مسئولیت خود اهالی سینما را سنگین‌تر می‌نماید و همانگونه که ذکر گردید ایجاد این انتظار از دستگاه دولت به منظور تغییر کیفی تولیدات می‌تواند خطایی غیر قابل قبول از سوی آنان باشد. وظیفه دستگاه های مسئول در دولت تسهیل شرایط حضور شهروندان در بیشترین مکان‌ها و بیشترین زمان‌های ممکن در سالن‌های سینما می‌باشد و به نظر می‌رسد که افزایش فروش فیلم‌ها در سال جاری موید موفقیت در این هدف ‌باشد. از این رو می توان افزایش حضور شهروندان در سالن های سینما در سال جاری (فارغ از کیفیت فیلم ها) را گام موثری در جهت رشد، ارتقا و تقویت حوزه عمومی در جامعه امروز ایران قلمداد نمود.

منابع                                                                                                                                    

- غنی نژاد، موسی، (۱۳۷۷)، «جامعه مدنی و نسبت آن با دین، مجموعه مقالات جامعه مدنی و ایران امروز»، تهران، انتشارات نقش و نگار، چاپ اول.                                                                                                                  

- امیراحمدی، هوشنگ، (۱۳۷۵)، «درآمدی بر جامعه مدنی در ایران امروز»، ایران فردا، شماره ۲۷، ص۱۷- ۱۰.        

- رهنمایی، محمدتقی، (۱۳۸۶)، اشرفی، یوسف، «فضاهای عمومی شهر و نقش آن در شکل گیری جامعه مدنی از دیگاه برنامه ریزان شهری»، مجله جغرافیا، دوره جدید، سال پنجم، شماره های ۱۴ ۱۵.