نقش اصلی روسیه در راه‌اندازی کانال زنگزور؛ ایران دور می‌خورد؟

خسروشاهی در گفتگو با فراز با اشاره به تمایل اتحادیه اروپا و به ویژه فرانسه برای میانجیگری در مناقشه قره باغ تاکید می‌کند: «صلح در دسترس است و به نظر می‌رسد که پیش از پایان سال ۲۰۲۴ ارمنستان و آذربایجان به توافق دست پیدا کنند.»

در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید. 

طی هفته‌های گذشته تنش‌هایی میان آذربایجان و ارمنستان درگرفت که با مدیریت شرایط از سوی مقامات این کشور‌ها و برخی از کشور‌های فرامنطقه‌ای ختم به خیر شد. در این میان بحثی وجود دارد مبنی بر اینکه مناقشه قره باغ تا زمانیکه با راه‌اندازی کانال زنگه زور موافقت نشود همچنان پابرجا خواهد بود. دیدگاه جنابعالی در این رابطه چیست؟

مناقشه قره باغ و وضعیت قفقاز جنوبی علاوه بر دو کشور ارمنستان و آذربایجان به عنوان بازیگران اصلی، دارای بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نیز هست. بازیگر اصلی روسیه در کنار بازیگران بزرگ منطقه‌ای، چون ایران و ترکیه و البته قدرت‌های فرامنطقه‌ای مانند اتحادیه اروپا و آمریکا همگی تمایل دارند برای ترسیم معماری امنیتی نوین قفقاز جنوبی نقش آفرینی کنند. باید در نظر داشته باشیم که تمامی تحولات به وقوع پیوسته در این منطقه بر فرآیند و وقایع کشور‌هایی مانند چین و هند و تمامی کشور‌هایی که مایل به مداخله در روند وقایع منطقه قره باغ هستند نیز تأثیرگذار است. در همین رابطه اشاره به این موضوع نیز حائز اهمیت است که در معاهده صلحی که بعد از سال ۲۰۲۰ به امضای مقامات آذری و ارمنی رسید راه‌اندازی دو دالان پیش‌بینی شد. یکی دالان ارتباطی «لاچین» که مسیر ارتباطی منطقه ارمنی نشین قره باغ و ارمنستان بود و دیگری دالانی بود که ارتباط منطقه نخجوان با غرب آذربایجان را برقرار می‌کرد که از آن به عنوان دالان «زنگزور» یاد می‌شود. اما بعد از گذشت ۳ سال روند به گونه‌ای پیش رفت که معاهده صلح یا آتش بسی که وجود داشت بی‌اثر شد. یعنی با چراغ سبز و پشتیبانی روسیه، آذربایجان به منطقه ارمنی نشین قره باغ حمله کرد و این منطقه را به تصرف خود درآورد و بیشتر ساکنان این منطقه به ارمنستان کوچ کردند و طبعا دیگر نیازی به راه‌اندازی دالان لاچین وجود ندارد. حالا که ارمنستان نیازی به دالان لاچین ندارد دالان موسوم به زنگزور نیز طبیعتا از درجه انتفاع ساقط می‌شود. ذکر این موضوع نیز جایز است که یکی از همپیمانان جدید ارمنستان در دوره جدید کشور فرانسه است؛ البته این همپیمانی در گذشته نیز وجود داشت، اما در شرایط فعلی این روند تقویت شده است. فرانسه و ایالات متحده از جمله کشور‌هایی هستند که تمایل چندانی برای راه‌اندازی کانال زنگه زور ندارند.

جالب است برخی تحلیل‌ها بر حمایت غرب از راه‌اندازی این دالان تأکید داشتند.

دالان زنگزور دالان ارتباطی است که در دوره تحریم روسیه به صورت جدی به روس‌ها کمک می‌کند تا تحریم‌ها را دور بزنند. می‌دانید که کشور‌های اروپایی پس از جنگ اوکراین تحریم‌های فراوانی را علیه روسیه اعمال کرده‌اند، اما با این وجود هنوزحیات اقتصادی روسیه مختل نشده است. به دلیل نقش آفرینی ترکیه، روس‌ها هنوز با مشکلات تحریمی عمیقاً مواجه نشده‌اند. ترکیه نفت و گاز روسیه را به نام خود وارد و صادر می‌کند و هر نیازی که روسیه داشته باشد از طریق ترکیه تأمین می‌شود. یعنی ترکیه کالای موردنظر را به نام خود خریداری و آن را به روسیه منتقل می‌کند. در مقابل ترکیه و روسیه وارد یکسری همکاری‌های راهبردی شده‌اند. همکاری این دو کشور منجر به دستاورد‌هایی در سوریه، لیبی و قفقاز جنوبی شده است. به هر حال پیروزی آذربایجان بدون پشتیبانی ترکیه و البته با چراغ سبز روسیه ممکن نبود. در حال حاضر پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان صراحتاً اعلام کرده است که در دوره بعد از جنگ، روسیه را متحد اصلی خود نمی‌داند و به دنبال متحدان دیگری است. روسیه از این موضوع واهمه دارد که همانطور که اوکراین و گرجستان خواستار پیوستن به ناتو و بلوک غرب هستند. این روند در مورد کشور‌های حوزه قفقاز جنوبی یعنی آذربایجان و ارمنستان نیز صورت پذیرد. برخلاف آنچه طی سال‌های اخیر در رسانه‌های ایرانی گفته شده است که دالان زنگزور را دالان ناتویی می‌دانند ایالات متحده و فرانسه به عنوان بازو‌های اصلی ناتو مخالف راه‌اندازی این دالان هستند. به عبارت دیگر بهتر است که این دالان را دالان روسی بدانیم تا دالان موردنظر ناتو.

به نظر شما که کشور‌های غربی مایل به راه‌اندازی این دالان نیستند. ایران هم خواهان راه‌اندازی این دالان به جهت مقوله اعطای خاک نیست؟

جمهوری اسلامی سیاست‌های قطعی خود را در رابطه با راه‌اندازی دالان زنگزور اعلام کرده است و به ارمنستان و آذربایجان اعلام کرده است که اجازه نمی‌دهد این دالان یا کریدور اگر به معنای اعطای خاک باشد راه‌اندازی شود. اما مخالفتی با امتداد راه‌ها ندارد. همین حالا هم کسانی که به سرزمین‌های جلفا و شهر‌های همجوار آن سفر و در جاده "ارس" تردد می‌کنند می‌دانند که راه آهن شوروی سابق در این منطقه پابرجا است و طی ۳۰ سال گذشته تنها بخشی از آن به دلیل جنگ ارمنستان و آذربایجان تخریب شده است و البته هم اکنون آمد و شدی از این جاده وجود ندارد. جمهوری اسلامی با رفع انسداد از جاده نخجوان به آذربایجان از مسیر ارمنستان مخالفتی ندارد. الان اختلاف این است که اگر این جاده مجدداً برقرار شود بخشی از خاک ارمنستان است یا آذربایجان؟ بعد اینکه آیا ارمنستان این امکان را دارد که از هر شهروند آذری که از نخجوان به غرب آذربایجان می‌رود پاسپورت بخواهد یا خیر؟ جدای از ویزا آیا باید مهر ورود به ارمنستان را بر روی پاسپورت‌های دریافتی درج کند یا خیر؟ آذریابجان می‌گوید ارمنستان نباید از این حق برخودار باشد و ارمنستان می‌گوید این حق من است. الان اختلافات بر سر این موضوع است و اتحادیه اروپا و ناتو تمایل دارند که بانی میانجیگری این صلح باشند والبته طبیعتا روسیه نیز با این موضوع مخالفت است. یعنی میانجیگری که با محوریت اروپا در حال انجام است با مخالفت روسیه همراه خواهد بود. اما در هر صورت معتقد هستم به زودی این معاهده صلح و رفع انسداد از مرز‌ها اتفاق می‌افتد.

پس ما مخالف اعطای خاک هستیم؟

بله ما مخالف اعطای خاک هستیم و نه رفع محدودیت از راه‌ها.

اما به نظر می‌رسد ارمنستان با اعطای خاک تا حدودی موافقت کرده است؟

در اظهارات پیشین نخست وزیر ارمنستان ما رگه‌هایی از این موافقت را مشاهده کرده بودیم، اما در حال حاضر خیر.

با افزایش فشار روسیه بر ایران چطور؟

خیر در بیانات مقام معظم رهبری نیز عنوان شد که ایران هیچگاه با اعطای خاک موافقت نخواهد کرد. معتقدم گفتگو‌های صلح نیز به سمت اعطای خاک پیش نمی‌رود چرا که این موضوع زمانی موضوعیت داشت که قره باغ دارای ساکنین ارمنی بود، اما در حال حاضر با مهاجرت این افراد به ارمنستان موضوع فوق دیگر موضوعیتی ندارد.

بنابراین بر مناقشه چند دهه‌ای منطقه قره باغ پایان داده می‌شود؟

ارمنستان اقتصاد ضعیفی دارد و این موضوع موجب ایجاد مشکلات بسیاری برای این کشور شده است. در حال حاضر مرز‌های غربی و شرقی ارمنستان با آذربایجان و ترکیه مسدود است. پاشینیان فکر می‌کند با امضای توافقتامه صلح با آذربایجان و به دنبال آن ترکیه در‌های اقتصادی جدیدی بر روی ارمنستان باز می‌شود و به دنبال حل سریع موضوع برای ایجاد گشایش اقتصادی است. عبور از مسأله قره باغ و پذیرش حق حاکمیت آذربایجان در این منطقه نیز با همین هدف انجام شد. از سوی دیگر الهام علی اف با برگزاری انتخابات پیش از موعد حضور خود در عرصه قدرت آذربایجان را برای هفت سال دیگر نیز تثبیت کرد. رئیس جمهور آذربایجان به عنوان یکی از متحدان اصلی روسیه در منطقه شناخته می‌شود و بنابراین هر دو طرف می‌خواهند این معاهده صلح امضا شود تا رفع انسداد از مرز‌ها صورت پذیرد. البته این صلح به عملکرد قدرت‌های برتر این منطقه یعنی ترکیه و ایران و روسیه و همچنین قدرت‌های فرامنطقه‌ای مانند اتحادیه اروپا و آمریکا نیز بستگی دارد.

بنابراین صلح در دسترس است؟

بله معتقدم قرارداد صلح در سال ۲۰۲۴ یعنی در چند ماه آینده امضا می‌شود.

کانال زنگزور چه سرنوشتی پیدا می‌کند؟

معتقدم به شیوه جاده‌ای عملی می‌شود و نه به شیوه کریدوری. یعنی راه آهنی که در دوره شوروی سابق بود احیا می‌شود.