آذربایجان با اسرائیل روابط دراز مدت و مستحکمی دارند

«محسن پاک آیین» سفیر اسبق کشورمان در جمهوری آذربایجان در این رابطه می‌گوید: «به دلیل جنگ ۲۰ ساله دو کشور نمی‌توان گفت به سرعت اختلافانشان به ویژه اختلافات مرزی‌شان حل و فصل می‌شود، اما هر دو کشور اراده پایان مناقشات‌شان را دارند و بعید است که جنگ دیگری در این میان به وقوع بپیوندد.» او همچنین در رابطه با حضور نیرو‌های اسرائیلی در خاک آذربایجان و احتمال انجام تحرکاتی علیه ایران از قِبل این میزبانی میز اظهار می‌دارد: «یکی از مسائلی که همواره میان ما و جمهوری آذربایجان مورد گفتگو قرار می‌گیرد هشدار نسبت به حضور این رژیم در آذربایجان است.» پاک آیین تاکید می‌کند: «مقامات باکو بار‌ها اعلام کرده‌اند علی رغم رابطه خوبی که با تل آویو دارند به رژیم صهیونیستی اجازه استفاده از موقعیت و احتمالاً اقدامی علیه ایران را نخواهند داد و هر گونه اشتباهی که از سوی اسرائیل صورت گیرد نیز با برخورد جدی ایران مواجه می‌شود. البته رژیم صهیونیستی فعلا درگیر قضیه غزه است و یمن و حزب الله برای آن کفایت می‌کنند و نیازی به دخالت ایران نیست.»

مناسبات ایران و آذربایجان طی سال‌های اخیر با تنش‌های بسیار زیادی همراه بوده است. به عنوان سفیر اسبق تهران در باکو و همچنین یکی از کارشناسانی که روند مناسبات دو کشور را از نزدیک دنبال می‌کنید، تحلیل‌تان از وضعیت فعلی روابط دو کشور چیست؟

روابط ایران با جمهوری آذربایجان پس از سوتفاهماتی که یکسال قبل به دنبال حمله فردی با انگیزه‌های شخصی و خانوادگی به سفارت آذربایجان در تهران انجام شد با تنش‌هایی همراه بود، اما تقریباً چندماهی است که این مناسبات مسیر مثبتی را طی می‌کند و روابط در حال بهبود است. سفر‌هایی از سوی مقامات دو طرف انجام شده است. وزیر امورخارجه ما به جمهوری آذربایجان سفر کرد و تماس‌های تلفنی به صورت متقابل میان وزرای امور خارجه ایران و آذربایجان اتجام شد و در ارتباط با موضوع حمل و نقل میان وزیر راه و شهرسازی ایران با همتای آذری او که معاون نخست وزیر آذربایجان است یعنی آقای «شاهین مصطفی اوف» ارتباطات نزدیکی برقرار شده است. در همین رابطه لازم است به این موضوع اشاره کنم که پل «آستاراچای» که بر روی ارس در منطقه آستارا قرار دارد اخیراً افتتاح شده است و جمهوری آذربایجان ترجیح داده است تا یک خط ریلی از داخل خاک اذربایجان و از مسیر ایران به منطقه نخجوان را برای فعالیت‌های حوزه حمل و نقل خود مورد استفاده قرار دهد. با توجه به اینکه دالانی که از «استان سیونیک» ارمنستان عبور می‌کرد در حال حاضر امکان بهره‌برداری ندارد آذری‌ها ترجیح دادند که مسیر ایران را انتخاب کنند. دادگاه ضارب سفارت آذربایجان هم اخیراً تشکیل شده است و به نظر می‌رسد که به زودی حکم این دادگاه نیز صادر می‌شود. موضوعی که در دیدار آقای‌امیرعبدالهیان با همتای اذربایجانی در جده بیان شد و طرف مقابل نیز بر این موضوع که دیپلمات‌های اذربایجانی و از جمله سفیر این کشور هر چه سریعتربه ایران بازگردند تأکید کرد. در مجموع از دیدگاه بنده در حال حاضر روند روابط آتی مثبت به نظر می‌رسد.

ترک زبان‌ها با ما دارای قرابت‌های فرهنگی (مانند نوروز) و البته زبانی هستند. تعدادی از استان‌های بخش شمالغربی کشورمان به زبان ترکی آذری صحبت می‌کنند. اما با این حال به نظر می‌رسد که دو کشور در سال‌های اخیر از در دوستی با یکدیگر بیرون نیامده‌اند و تنش‌ها و تخاصماتی که با یکدیگر داشته‌اند بیش از نزدیکی‌ها بوده است. برخی عملکرد ترکیه را در این میان بی‌تأثیر نمی‌دانند. حتی با وجود تلاش اتحادیه اروپا به ویژه فرانسه برای میانجیگری در این موضوع، اردوغان نخست وزیر ترکیه دولت فرانسه را دولت تروریستی عنوان کرد که حق ورود به این موضوع را ندارد. دیدگاه جنابعالی در این رابطه چیست؟ بهبود روابط ارمنستان و آذربایجان تا چه اندازه موجب کاهش مشکلات ایران در این منطقه می‌شود؟ علاوه براین خوشحال می‌شوم که دیدگاه جنابعالی را در رابطه با راه‌اندازی کانال زنگه زور جویا شوم؟ این موضوع را هم در نظر داشته باشیم که ایران بار‌ها اعلام کرده است که ایجاد کانال مذکور را اگر به معنای اعطای خاک باشد به رسمیت نمی‌شناسد.

شما به چند مورد اشاره کردید که بنده به تک تک آن‌ها پاسخ می‌دهم. ابتدا اینکه ممکن است میان دو کشور همسایه اختلاف نظر‌هایی ایجاد شود و در این میان وظیفه دستگاه دیپلماسی هر یک از این کشور‌ها است که باید تلاش کنند و با مذاکرات و رویکردی سازنده اختلافات را حل و فصل کنند. در جمهوری اسلامی ایران این رویکرد وجود دارد و اختلافاتی که میان تهران و باکو ایجاد شده بود با سیاست درست و سازنده ایران و البته آذربایجان کاهش پیدا کرد. مورد بعدی در مورد ورود ترکیه به اختلافات ایران و آذربایجان بود که باید گفت ایران و آذربایجان دو کشور مستقل با حق حاکمیت ملی خود هستند و هیچ کدام اجازه نمی‌دهند که کشور ثالثی در روابط‌شان دخالتی داشته باشند و موجب تخریب روابط شود. صرف نظر از اینکه ترکیه این انگیزه را داشته باشد یا خیر تهران و باکو حوادث و تحولات را رصد می‌کنند و مراقب رویکرد‌های احتمالی متخاصمانه کشور‌های دیگر هستند. البته شخصاً نیز شواهدی را که دال بر دخالت ترکیه در روابط ایران و آذربایجان باشد مشاهده نمی‌کنم. مسأله سوم در رابطه با روابط آذربایجان با ارمنستان است که پس از اینکه هر دو کشور تمامیت ارضی یکدیگر را به رسمیت شناختند و قره باغ به سرزمین مادری خود یعنی آذربایجان بازگشت آذربایجان هم از ادعای ارضی خود نسبت به استان سیونیک ارمنستان صرفنظر کرد. در این شرایط روابط دو کشور مسیر بهبود را طی کرد و باکو و ایروان بدن هیچ میانجیگری خارجی در حال گفتگو با یکدیگر هستند. البته به دلیل جنگ ۲۰ ساله دو کشور نمی‌توان گفت به سرعت اختلافانشان به ویژه اختلافات مرزی‌شان حل و فصل می‌شود، اما هر دو کشور اراده پایان مناقشات‌شان را دارند و بعید است که جنگ دیگری در این میان به وقوع بپیوندد. در مورد راه‌های مواصلاتی که موضوع سووال آخر شما بود هم با توجه به اینکه ارمنستان با آذربایجان در مورد استفاده از استان سیونیک ارمنستان که آذری‌ها آن را «زنگزور» مینامند به توافق نرسیدند باکو ترجیح داد که از مسیر ایران به نخجوان برود و لذا با سرمایه‌گذاری خود، روند ساخت مسیر ریلی که از ایران به طرف نخجوان می‌رود را دنبال کرد و اقدامات خوبی نیز انجام داد. در مورد ورود کشور فرانسه به اختلافات باکو با ایروان هم متأسفانه فرانسوی‌ها و اروپایی‌ها و البته آمریکا در دوران این جنگ ۲۰ ساله علی رغم اینکه عضو گروه مینسک بودند کاری را انجام ندادند. البته روسیه و آمریکا هر دو رؤسای این گروه بودند و انگلیس هم در آن فعال بود وهیچگاه قدمی برای ایجاد صلح در منطقه قفقاز برنداشتند چرا که این منطقه در اولویت دیپلماسی کشور‌های غربی نبود. اما حالا که آذربایجان و ارمنستان به توافقاتی دست پیدا کرده‌اند و در مسیر صلح حرکت می‌کنند این کشور‌ها برای انزوای روسیه در قفقاز تلاش می‌کنند و فرانسه هم به دنبال آن است که با فروش سلاح به ارمنستان این کشور را تحریک کند تا مسیر گذشته نظامی‌گری را مجدداً طی کند. لبته ارمنستان هم با نگاهی هشیارانه این پیشنهاد را نپذیرفته است. از سوی دیگر اسرائیل نیز بسیار علاقه‌مند است که مسیر گذشته فروش سلاح به آذربایجان را دنبال کند که به نظر می‌رسد باکو هم با توجه کسری بودجه‌ای که دارد اقدامات لازم را انجام می‌دهد.

شما به دو موضوع اشاره کردید. ابتدا تمایل فرانسه برای فروش سلاح به ارمنستان و دیگری خواست اسرائیل برای فروش سلاح به اذربایجان. به هر حال هم فرانسه و هم اسرائیل دولت‌های فرامنطقه‌ای هستند که مایلند در اوضاع منطقه قفقاز دخالت کنند. روسیه نیز با وجود اینکه یک کشور منطقه‌ای است، اما در هر صورت زمانی از ارمنستان و وقتی از آذربایجان حمایت می‌کند. یعنی سیاست این کشور براساس مقتضیات زمان تغییر می‌کند. به نظر می‌رسد تحرکات همین کشور‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای است که موجب می‌شود آتش منازعات این منطقه هیچگاه خاموش نشود. چه باید کرد؟ لازم به یادآوری است که ما همواره شاهد حضور پرشمار نیرو‌های اسرائیلی در آذربایجان بوده‌ایم که این روند با واکنش منفی ایران همراه بوده است.

مهم این است که دو کشور ارمنستان و اذربایجان مراقب باشند در دام کشور‌های فرامنطقه‌ای که با عنوان فروش سلاح پهن شده است نیفتند. کشور‌های منطقه مانند ایران و ترکیه و روسیه نیز باید تلاش کنند مسیر همکاری میان کشور‌های منطقه را همواره کنند. چنانچه همکاری به ویژه همکاری‌های اقتصادی میان کشور‌های منطقه از جمله ارمنستان و آذربایجان دنبال شود ترفند‌های بیگانگان برای نفوذ در منطقه قفقاز از مسیر ایجاد اختلاف خنثی می‌شود.
در زمان حضور در آذربایجان از تحرکات اسرائیلی‌ها علیه ایران در این کشور موردی را مشاهده کرده بودید؟ بار‌ها عنوان شده است که اسرائیلی‌ها حتی در نقاط مرزی آذربایجان با ایران نیز مستقر هستند.
روابط آذربایجان با رژیم صهیونیستی روابط دراز مدت و مستحکمی است و یکی از مسائلی که همواره میان ما و جمهوری آذربایجان مورد گفتگو قرار می‌گیرد هشدار نسبت به حضور این رژیم در آذربایجان است. آذربایجان در زمان جنگ قره باغ اعلام می‌کرد به جهت خرید سلاح و استفاده از لابی‌یهودی‌ها در مقابل لابی ارمنی‌ها تمایل دارد با اسرائیل رابطه داشته باشد که امیدواریم با پایان جنگ قرع باغ این تمایل کاهش پیدا کند. در عین حال باید بدانید که تحرکات اسرائیل در جمهوری آذربایجان و احیانا در مرز‌های ما کاملاً رصد می‌شود و تاکنون نیز در زمان‌های مقتضی عکس العمل‌هایی را نشان داده‌ایم و در آینده نیز نشان خواهیم داد. با توجه به توانایی بالای نظامی ایران و قدرت بازدارندگی کشورمان هیچ کشوری حتی بزرگ‌تر از رژیم صهیونیستی نمی‌تواند به ایران تعرض کند و چنانچه تعرضی صورت گیرد حتماً با عکس العمل جدی ما مواجه می‌شود. شواهدی هم دال بر اینکه آذربایجان به دنبال ایجاد فرصتی برای رژیم صهیونیستی برای تعرض به ایران باشد مشاهده نمی‌شود. مقامات باکو بار‌ها اعلام کرده‌اند علی رغم رابطه خوبی که با تل آویو دارند به رژیم صهیونیستی اجازه استفاده از موقعیت و احتمالاً اقدامی علیه ایران را نخواهند داد و هر گونه اشتباهی که از سوی اسرائیل صورت گیرد نیز با برخورد جدی ایران مواجه می‌شود. البته رژیم صهیونیستی فعلا درگیر قضیه غزه است و یمن و حزب الله برای آن کفایت می‌کنند و نیازی به دخالت ایران نیست.

در پایان می‌خواهم دیدگاه جنابعالی را در رابطه با این موضوع جویا شوم. به عنوان سفیری که شاید تا حدودی درگیر با راه‌اندازی این خط لوله بودید. خط لوله باکو-جیجان که عنوان می‌شود یک شکست راهبردی برای ایران است. ارزیابی جنابعالی از این موضوع چیست؟

بعد از استقلال، تلاش غربی‌ها این بود که مسیر‌های مواصلاتی منطقه قفقاز از خاک ایران عبور نکند چه خطوط جاده‌ای و ریلی و چه خطوط گازی و نفتی. به همین دلیل هم اعمال نفوذ کردند و مسیری را با هزینه سنگین‌تر و با مسافت دورتر انتخاب کردند. این موضوع مربوط به گذشته است و در حال حاضر به نظر می‌رسد کشور‌های منطقه یعنی آذربایجان و ارمنستان و روسیه و حتی ترکیه مسیر ایران را ترجیح می‌دهند.