چرا سربازان خودکشی می‌کنند؟

به دلایل نامعلوم منابع رسمی کشور هیچگاه آمار‌های مربوط به خودکشی را اطلاع رسانی نمی‌کنند‌. هیچگاه هم شاهد آن نبوده‌ایم که از طرف سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی یک کار‌گروه تخصصی برای تحلیل و بررسی دلایل و زمینه‌های خودکشی سربازان وظیفه تشکیل شده باشد. با این وجود گاهی وقت‌ها انتشار خبر خودکشی یک سرباز جوان تیتر یک اخبار می‌شود و دل بسیاری از هموطنان را به درد می‌آورد؛ ‌«خودکشی یک سرباز در تیرماه گذشته در مشهد به خاطر مسائل عشقی‌»‌، «‌خودکشی یک سرباز اردبیلی در پادگانی در تهران‌ در آذر‌ماه ۱۴۰۰»‌، «‌خودکشی یک سرباز در کرج‌»‌، «‌خودکشی یک سرباز در کلانتری مسعودیه‌»، «‌خودکشی یک سرباز در فسا با خوردن قرص‌»‌‌، «‌خودکشی یک سرباز در بازداشتگاه در اشنویه‌ به خاطر مسائل روحی». اینها تنها قسمتی از اخباری است که با یک جستجوی ساده در گوگل به راحتی به آن دسترسی پیدا خواهید کرد.                                                                             

جدایی از خانواده و پرتاب یکباره به شرایط سربازی برای خیلی از جوانان ساده نیست. بسیاری از سربازان در برابر مشکلات خود احساس تنهایی شدید می‌کنند و این مسئله ممکن است باعث افزایش حساسیت به «‌محرک­های خارجی‌»، «‌ناراحتی‌» و «‌افسردگی‌» شود. اقدام به خودکشی در سربازان می‌تواند در نتیجه عوامل متعددی از جمله: «‌مشکلات روانی‌»‌، «‌مشکلات فردی و خانوادگی‌»‌، «‌مشکلات محل خدمت و همکارها»‌، «‌مشکلات جسمانی»‌‌، «مشکلات اقتصادی‌»‌، «‌‌اعتیاد‌» و«‌فقدان اعتقادات مذهبی‌» باشد.                                                                                        

بر اساس یک تحقیق که در سال ۱۳۹۰ در مرکز تحقیقات دانشگاه تهران انجام شده بود‌، میزان تاثیر ۶ عامل اصلی فشار بر روی سربازانی که از سال ۱۳۸۳ تا سال ۱۳۸۶ اقدام به خودکشی کرده بودند مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس این تحقیق در‌صد عوامل فشار عوامل منجر به خودکشی سربازان به شرح زیر اعلام شد:                                                                              

۱- مشکلات روانی: ۳۷.۲۴٪                                                                                                                      

۲ـ مشکلات فردی و خانوادگی: ۳۶.۶۶٪                                                                                                 

۳ـ مشکلات محل خدمت و همکاران: ۱۳.۷۸٪  

۴ـ مشکلات جسمانی: ۳.۸۱٪                                                                                                                            

۵ـ مشکلات اقتصادی: ۱.۷۴٪                                                                                                                              

۶- اعتیاد: ۶.۷۴٪                                                                                                                                          

سه پژوهشگر پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی به نام‌های «‌محسن غلامی‌زرینی‌»‌، «مهدی مقیمی‌»‌ و «‌‌مسعود سلطانی‌»‌، در تابستان سال ۹۸ با توجه به فراوانی خودکشی در میان جوانان و به خصوص سربازان‌، متاثر از شرایط محیطی با قصد آزمون تجربی «‌نظریه فشار‌» در مورد خودکشی‌، در تابستان سال ۱۳۹۸ در یک جامعه آماری تعداد ۵۰ سرباز مرزبانی را مورد تحقیق قرار دادند و نتایج این تحقیق را درسایت ذکر شده قرار دادند.‌                                                                                       

 این پژوهشگران جوان پس از انجام این تحقیق به این نتیجه رسیدند که خودکشی بیشتر سربازان می‌تواند در نتیجه «‌فشار ایجاد شده به خاطر شکست در دست‌یابی به اهداف‌ ارزشمند مثبت» باشد. این پژوهش حاکی از آن است که متغیر‌های «‌فشار منزلتی‌»‌، «‌فشار رابطه‌ای‌» و حذف «‌محرک مثبت‌» با خودکشی سربازان رابطه مستقیم و معناداری دارد. بنابراین با کمک به سربازان در بهبود مهارت‌های ارتباطی و تاب آوری می‌توان بر پیشگیری از خودکشی در پادگان‌ها تاثیر گذاشت.   

‌فشار ایجاد شده به خاطر شکست در دست‌یابی به اهداف‌ ارزشمند مثبت: بر‌اساس اولین جزء از نظریه فشار عمومی‌، افرادی که در رسیدن به اهداف ارزشمند مثبت خود شکست می‌خورند‌، ‌«فشار‌» را تجربه خواهند کرد. این نوع از فشار بر ۳ مقوله فرعی تقسیم می شوند که عبارتند از: ۱ـ «گسست میان آرزو‌ها و توقعات»‌، ۲ـ «‌گسست میان توقعات و دستاورد‌های واقعی‌»، ۳ـ «‌گسست میان پیامد‌های مورد انتظار و پیامد‌های واقعی.‌»   

فشار منزلتی: هنگامی‌که فرد برای دستیابی به یک منزلت خاص، «‌استرس‌» را تجربه می‌کند‌، فشار منزلتی اتفاق می‌افتد. برای اندازه‌گیری مفهوم فشار منزلتی از ۲ بعد منزلت میان‌فردی که و مشغولیت در خدمت سربازی استفاده شده است.                                           

فشار رابطه‌ای:‌‌ هنگامی‌که فرد در تلاش برای داشتن یک رابطه مثبت با خانواده و همسالان‌، استرس را تجربه می‌کند، این فشار اتفاق می‌افتد. برای اندازه‌گیری فشار رابطه‌ای از ۳ بعد «‌رابطه منفی با خانواده»، «‌رابطه با فرماندهان» و «رابطه منفی با هم‌دوره‌ها» استفاده شده است.                  

شش نوع خودکشی چه هستند؟                                                                    

«‌حمید قهرمانی‌»‌، کارشناس ارشد بالینی‌، درمانگر و مشاور خانواده در خصوص عوامل موثر در ایجاد انگیزه خودکشی در میان سربازان و را‌ه‌های مقابله با این امر با فراز به گفتگو پرداخت. قهرمانی در پاسخ به این سؤال فراز که چه عواملی روانی باعث ایجاد انگیزه خودکشی در سربازان می‌شود، گفت: خودکشی از لحاظ مفهومی یک اقدام عامدانه و آسیب به خود است که منجر به مرگ می‌شود. خودکشی از نظر ویژگی انواع مختلفی دارد. یک دسته از انواع خودکشی‌‌ها، ‌«خو‌دکشی شرطی‌» است. به این شکل که شخص برای رهایی از رنج‌های روان‌شناختی‌، فشار‌های روانی‌، تحمل نا‌پذیری و نیاز‌های روانی خود اقدام به خود کشی می کند.

وی افزود: مانند کسی که از بی‌آبرویی می ترسد و ترس از ننگ و رسوا شدن دارد، تحمل شکست را ندارد یا اینکه فرد با تهدید و اقدام به خود‌کشی موفق شده است تا امتیازاتی را بگیرد و این موضوع باعث تقویت رفتار خودکشی می شود که به آن خودکشی شرطی می‌گویند.

به گفته قهرمانی دومین نوع خودکشی، «‌خودکشی کنشی یا واکنشی» است.

او در این باره توضیح داد: در این حالت هدف فرد از خودکشی جستجوی راه حل است، مثل واکنش به یک اتفاق یا رویداد اجتماعی یا شرایط سیاسی و رساندن یک پیام به یک فرد خاص یا جامعه و یا برای فرار از تنگنا‌های ایجاد شده سیاسی، اجتماعی، قانونی و یا به قصد انتقام‌جویی اقدام به خودکشی می‌کند.

این روانشناس بالینی ادامه داد: سومین نوع خودکشی، «خودکشی احساسی» است که فرد به دلیل یاس و نا‌امیدی  و عجز و ناتوانی اقدام به خودکشی می‌کند، که می تواند ناشی از اختلال افسردگی، غم شدید ناشی از سوگ و غم از دست دادن عزیزان باشد و یا ناشی از خشم باشد.

وی چهارمین نوع خودکشی را «‌خودکشی شناختی» عنوان کرد و توضیح داد: در این حالت فرد به دلیل محدودیت افکار و تنگنا‌های شناختی که دارد اقدام به خودکشی می‌کند. به عنوان مثال فرد معنای زندگیش را از دست داده است، یا معنای اصلی زندگی را پیدا نکرده است و به پوچی رسیده است، یا ممکن است فرد در نتیجه از دست دادن معشوقه اش اقدام به خودکشی کند و این باور را دارد که خودکشی می تواند او را به معشوقه‌اش برساند و با او پیوند داشته باشد و یا در صورت داشتن فکر گناه، گناه خود را با خودکشی جبران کند یا اینکه به فردی وفاداری خود را اثبات کند.

قهرمانی افزود: پنجمین نوع خودکشی «خودکشی رابطه ای» است. در این حالت فرد به دلیل خارج شدن از یک رابطه اقدام به خودکشی می کند. این رابطه ممکن است رابطه عاطفی، دوستانه یا هر رابطه دیگری باشد. مثلا جدا شدن از همسر، معشوقه و یا یک دوست که تحمل آن شرایط را ندارد و اقدام به خودکشی می کند.

وی در توضیح ششمین نوع خودکشی گفت: آخرین نوع خودکشی، «‌خودکشی دوره‌ای» است. افرادی هستند که به صورت تداومی افکار خودکشی در ذهنشان تکرار می شود که می‌تواند در نهایت منجر به خودکشی شود. این نوع خودکشی می تواند ناشی از توهمات شنیداری باشد. این نوع توهمات در افراد دارای بیماری «اسکسیزوفرنی» که ۵ نوع مختلف دارد دیده می شود و یا اینکه می تواند در نتیجه افسردگی عمیق باشد.      

سه موضوع مختلف درباره خودکشی

این روانشناس بالینی در ادامه صحبت‌های خود به فراز گفت: در اینجا لازم است چند موضوع را از هم جدا کنیم. موضوع اول «فکر خودکشی» است، یعنی فرد گه‌گاهی به صورت دوره‌ای یا همواره افکار خودکشی را در ذهن خود می‌پروراند؛ اما برنامه‌ای برای آن ندارد و یا به صورت جدی به آن فکر نمی‌کند و حتی با افکار خودکشی مقابله می‌کند.

قهرمانی اضافه کرد: موضوع دوم «قصد خودکشی» است. قصد خودکشی به این معنا است که فرد افکار خود را پردازش کرده است، وسعت داده و میل و تصمیم به خودکشی در او قوی است.

وی گفت: موضوع سوم «‌اقدام به خودکشی‌» است که فرد فکر و برنامه آن را از قبل داشته است و اقدام عملی به انجام خودکشی کرده است؛ حال این اقدام می‌تواند منجر به مرگ فرد شود یا اینکه با اقدامات انجام شده از مرگ رهایی یابد.                                        

شروع خدمت سربازی آغاز یک دوره بحران زندگی است

حمید قهرمانی در پاسخ به این سؤال که برای کم کردن فشار روانی و ایجاد سلامت روانی در سربازان چه اقداماتی باید انجام داد، گفت: دوره سربازی در سنین بسیار حساس ۱۸ تا ۲۲ سالگی اتفاق می‌افتد و این دوران، آغاز یک دوره بحرانی شناخته می‌شود، به دلیل آنکه تحت تاثیر ترشح هورمون‌ها و رسیدن به سن بلوغ نیاز‌های روانی خاصی را دارد و به دنبال آن‌ها فرد تمایل به آزادی دارد؛ اما در خدمت سربازی فرد در شرایطی قرار می‌گیرد که فشار روانی بسیار است.

وی افزود: در چنین شرایط سنی حساسی فرد مجبور به گذراندن دوره خدمت سربازی است. فرد در این دوره تحت فشار شرایطی قرار می گیرد که مطلقا باب میل آنها نیست، اما برای کاهش فشار‌ها، حضور روان‌شناس برای آموزش مهارت‌های زندگی در شرایط سخت الزامی است.

قهرمانی در پاسخ به این سؤال که آیا پیش از اعزام سربازان به خدمت سربازی انجام معاینات روان‌شناختی ضرورت دارد یا نه، به فراز فراز گفت: قطعا این معاینات ضرورت دارد و تا حدودی هم انجام می شود؛ اما کامل نیست، چرا که افرادی که زمینه‌های خودکشی و افکار خودکشی دارند لازم است که شناسایی شوند و مداخلات به موقع در مورد آنها صورت گیرد. 

بازداشت‌ها‌، پست‌های اجباری و لغو مرخصی‌ها عامل خودکشی

قهرمانی در پاسخ به این سؤال که آیا حضور روان‌شناسان در پادگان ها می‌تواند به بهداشت روانی سربازان کمک کند، گفت: قطعا و بدون شک حضور روان‌شناسان به نسبت جمعیت سربازان در پادگان‌ها لازم و ضروری است چرا که حضور روان‌شناس در مراکز نظامی باعث کاهش فشار های روانی می‌شود.

این روانشناس بالینی توضیح داد: واقعیت این است که فشار‌های روانی در زمان خدمت سربازی بسیار زیاد است. در ارتش یک جمله بسیار معروف داریم و آن این است که «‌درارتش چرا وجود ندارد»، یعنی شما حق اعتراض ندارید، آن هم در شرایطی که نوجوان و جوان نیاز به ابراز بیان و بروز افکارش دارد، نیاز به هم‌صحبتی، آزادی و استقلال دارد؛ اما در شرایط بسیار محدود حق بیان افکار ، حق بیان «چرا» و حق بیان اعتراض را ندارد.

وی ادامه داد: از جهت دیگر فرماند‌هان در پادگان‌ها معمولا برای کنترل سرباز‌ها روش‌ها و ابزار‌هایی را بکار می برند که خود این روش ها باعث افزایش فشار روانی می شود. از جمله این ابزار‌ها لغو مرخصی‌ها است که از جمله موارد آسیب رسان به روحیه سرباز ها است. بازداشت‌ها، پست‌ها و نگهبانی های اجباری ، تنبیهات فیزیکی اجباری که یک سرباز ممکن است توانایی انجام آن را نداشته باشد، از جمله موارد دیگر آسیب رسان و موثر در خودکشی سربازان است.

قهرمانی در پایان تاکید کرد: در چنین شرایطی چنانچه یک روان شناس در کنار سرباز‌ها حضور نداشته باشد تا آموزش‌ها و مهارت‌های عبور از این شرایط را به آن‌ها یاد ندهد، فرد ممکن است تحمل و توانایی عبور از این مشکلات را نداشته باشد و اقدام به خودکشی کند.