دوئل آبیِ سمنان و مازندران بر سرِ «فینسک»

احتمالا اگر دنبال کننده اخبار محیط زیست باشید، در میان تیترهایی که مرور کرده‌اید، ماجرای سد «فینسک» و مساله انتقال آب از دریای خزر به استان سمنان از پرتکرارترین‌ها بوده‌اند؛ ماجراهای ناتمام و تلخِ سدسازی به ویژه در استان‌های برخوردار و سرشار از منابع آبی که مردمانشان همواره از طرح‌های انتقال آب لطمه می خورند، بسیار است. کدام یک از شما که این گزارش را می خوانید، تاکنون پروژه سدسازی در خاطرتان باقی مانده که دست کم طی چند سال اخیر، با موافقت مصلحان و دغدغه‌مندان محیط‌زیست به سرانجام رسیده باشد؟ تاکنون کدام یک از پروژه‌های انتقال آب، انتفاعی را نصیب مردم منطقه‌ای کرده است؟ نمونه‌ های نافرجام نیستند؛ بزرگ‌ترین مثال هم قصه پر غصه آبِ خوزستان است؛ استانی با آن همه منابع آبی، با آن همه طرح انتقالی که از سرشاخه‌های رودهای بزرگ این استان ایجاد شد، خودش در احتیاجات ساده آبی مانده است و کمبود آب عاید مردمش شده است. حالا این سنت نامبارک و این طرح‌های ویران‌کننده، استان به استان و شهر به شهر درحال انتشار هستند و یک روز چهارمحال‌وبختیاری، یک روز اصفهان و یک روز هم مازندران را درگیر خود می‌کنند. سد «فینسک» که موضوع این گزارش است، پروژه‌ای قدیمی است که دوباره این روزها زمزمه‌هایی مبنی‌ بر شروع و اجرایی شدن آن به گوش می‌رسد. این سد به گواه بسیاری از کارشناسان یکی از بدترین پروژه‌های زیست‌محیطی طی چند سال اخیر است که می‌تواند به دو استان کشور یعنی مازندران با آن همه منابع و سمنان با آن ظرفیت بی‌بدیلش ضربه جدی وارد کند و عاقبت رودخانه‌های مازندران سرسبز را هم شبیه زاینده‌رود و… کند.

فینسک و بی قانونی؟!

طبق گزارشی که خبرگزاری ایسنا اخیرا منتشر کرده در حالی که مطابق آخرین اخبار موثق و گزارش‌ها و مستندات موجود، پروژه سد فینسک باید متوقف می شد اما از منطقه و خاستگاه سد مورد نظر خبر رسیده که نیروی انسانی، دستگاه ها و تجهیزات این طرح افزایش چند برابری یافته و عملیات غیرقانونی احداث سد با سرعت و شتاب بیشتری در حال انجام است تا این پروژه را به نقطه ای غیرقابل بازگشت برسانند، در این بین اما خبری از استاندار مازندران و موضع گیری او نیست. این در حالی است که بر اساس آخرین اخباری که از سوی مسئولان و نهادهای متولی و مرتبط با پروژه انتقال آب خصوصا پروژه احداث سد مخزنی فینسک در رسانه های کشور منتشر شد، پروژه احداث سد مردود و منتفی تلقی شده و باید راه حل جایگزین برای انتقال آب به استان سمنان در دستور قرار گیرد. ۲۶ خرداد و نامه شماره ۱۴۰۰/۱۰۰/۴۹۳۵ «قاسم تقی زاده خامسی، معاون آب و آبفای وزارت نیرو» به «رضا انجم شعاع، معاون حقوقی و پشتیبانی و مجلس این وزارتخانه». در این نامه که ماحصل گزارش مرجع فنی مورد وثوق موافقان طرح، یعنی «کارگاه مهندسی ارزشِ» معاونت آب و آبفای وزارت نیرو است به صراحت اعلام می شود که احداث سد مخزنی فینسک به سبب خسارات مخزن و تنش‌ های اجتماعی و چالش های دیگر باید حذف شده و گزینه جایگزین اجرایی گردد. اما این بی قانونی چه پشتوانه و توجیهی دارد، مساله ای است که باید به آن پاسخ داده شود!

فینسک کجاست؟

«فینسک» یکی از روستاهای مازندران از توابع بخش شهمیرزادِ شهرستان مهدیشهر در استان سمنان است که به لحاظ اقلیم، نیمه‌خشک و سرد بوده و جنگل‌های آن در ۵۵ کیلومتری شمال‌شرق سمنان، در شیب شمال و جنوبی ارتفاعات البرز و در ارتفاع ۱۴۰۰ تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته‌اند. پروژه سد «فینسک» که یک سد مخزنی سنگ‌ریزه‌ای با هسته رسی، طول تاج ۴۳۳ متری و حجم مخزنی ۱۱.٧٨ میلیون مترمکعب است، از سال ۸۹ روی سرشاخه‌های رودخانه «تجن» واقع در منطقه جغرافیایی استان سمنان توانست در دولت دهم بودجه مطالعاتی دریافت کند.

سدی که نمی شکند!

زمزمه‌های احداث سد «فینسک» اما، هر روز بیش­تر از قبل به گوش می­‌رسد؛ پروژه معیوبی که نه از وجود طرح­‌های علمی و کارشناسانه در آن خبری است و نه در خصوص روند احداث و چگونگی شکل­‌گیری آن پرونده‌­ای موجود است. طرح احداث این سد، به یک‌باره و در سکوت خبری، فقط در سطح منابع محلی پیچید و اگر راه خبری از سمنان به مازندران و بالعکس وجود نداشت، هیچ­کس متوجه این اقدامات در مرز بین دو استان نمی­‌شد و این پروژه بیش از ٩۰ درصد راهش را طی می­‌کرد. در طرح اولیه قرار بود این سد در سال۹۲ به بهره‌­برداری برسد؛ ولی با مخالفت نمایندگان وقت مجلس شورای اسلامی این طرح متوقف شد تا این‌ که با روی‌ کار آمدن دولت یازدهم و با وجود مخالفت­‌های نمایندگان گلستان و مازندران مجدداً فعالیت خود را از سر گرفت. برای این پروژه ملی ردیف بودجه نیز تعریف شده است و همین کار را سخت­‌تر می­‌کند، زیرا زمینه­‌ساز ایجاد مشکلات فراوانی خواهد شد، از جمله تخریب محیط­ زیست، کمبود آب در استان­‌های گلستان و مازندران، آثار سوء بر کشاورزی و دامپروری (به ­سرعت قابل سرایت به تمام استان­‌های شمالی ایران خواهد بود)، خشک‌شدن بستر رودخانه‌­ها، فرسایش خاک و بسیاری ‌معضلات ریز و درشت دیگر که نام بردن تمام آن­ ها در این مجال نمی‌گنجد، اما هر خواننده‌­ای از وجود آن آگاه است.

ابتدایی ترین عواقب چیست؟

احداث سد «فینسک»، به‌­منظور تأمین آب مورد نیاز برای شهرهای سمنان، سرخه و مهدی­شهر و ‌مصارف صنعتی و آشامیدنی تعریف شده است، اما در واقعیت این پروژه موجب از بین رفتن صنایع در گلستان و مازندران، تخریب محیط­ زیست و از بین­ رفتن توده جنگلی و بکر در این دو استان سرسبز خواهد شد. نکته­‌ای که باعث نگرانی بسیاری از کارشناسان محیط­ زیست شده، در باطن ماجرا نهفته است؛ این­ که اصولاً احداث سد چاره کار نخواهد بود و نه ­تنها مشکل بی‌­آبی سمنان را برطرف نمی­‌کند، بلکه موجب تزلزل بنیان اقتصادی این منطقه نیز می­‌شود. همچنین به منابع آبی و محیط­ زیست مبدأ نیز خسارات جبران­‌ناپذیری وارد می­‌کند.

سمنان ظرفیت احداث سد را ندارد

سمنان استانی کم آب و خشک و نیمه کویری است که حال چشم به مازندران پر آب و سرشار از باران دارد. در واقع با این که بر اساس سند سیاست های ملی آب کشور، انتقال آب بین حوضه ای به عنوان آخرین اقدام و صرفا برای تامین آب شرب مردم مجاز است؛ گفته می شود برخی مسوولان سمنان برای تامین آب کشاورزی در کویر، هر روز دست به اجرای یک عملیات جدید می زنند. روزی برای گرفتن مجوز طرح شیرین سازی و انتقال آب خزر لابی و تلاش می کنند و روزی دیگر به طور پنهانی و در قالب یک طرح دیگر با مختصات جغرافیایی دیگر، آب سرچشمه های زرین گل استان گلستان را با لوله و قنات و چاه و هزار و یک فوت و فن عجیب و غریب و غیرقانونی، به قیمت نابودی جنگل های باستانی هیرکانی، برداشت می کنند. اما نکته این جاست که با تمام اقدامات، سمنان همچنان آب ندارد و یکی از خشک ترین استان‌های کشور و دارای ۳۰ درصد از ذخیره گاه های حیاتی کشور است که به صورت پارک ملی، منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش مورد استفاده قرار گرفته و ظرفیت احداث سد بزرگ را ندارد. در واقع، منطقه‌ای که تاکنون عاری از آب بوده و اکنون چند میلیون تن از حجم آب را باید کنترل کند بالطبع دچار آسیب، فرونشست و تحرک در لایه های زیرزمینی شده و امکان وقوع زلزله در این منطقه افزایش پیدا خواهد کرد.

بحرانی به قدمت یک دهه و راه کارها

شاید بتوان در سمنان که هدر رفت آب در بخش کشاورزی به خاطر تبخیر بالا و متوسط دما، بسیار بالاست، وابستگی معیشتی به منابع آب و خاک را افزایش داد چرا که مزیت نسبی آن کشاورزی نیست. به‌عبارت دیگر کافی است ۱۰ درصد در نرخ محصولات کشاورزی در استان سمنان تغییر ایجاد کرد و پنج درصد ضایعات را در بخش کشاورزی در استان سمنان کاهش داد و حدود ٢۰ میلیون متر مکعب آب را با برنامه صرفه جویی کرد تا حتی دو برابر آبی که قرار است از سد «فینسک» به سمنان برود تامین شود.

سمنانی ها در تکاپو؛ مازندرانی ها نگران!

هزینه‌ ساخت سد «فینسک»، قطعاً صدها میلیارد تومان خواهد شد و اجرای آن هم به احتمال زیاد چند دهه به درازا خواهد کشید. با این حال، جالب توجه است که این پروژه سال گذشته، با ده میلیارد تومان ردیف اعتبار، مجوز اجرا گرفت! پیدا است که دولت وقت، در آخرین سالِ کاری خود و در عین بی‌پولی می‌خواسته طرح را به‌هر شکلی که هست تصویب کند تا دوستان سمنانی‌ای که دست‌اندرکار پروژه هستند، در دولت‌های آینده مشکلِ گرفتن مجوز نداشته باشند. حال آنکه به نظر می رسد در دولت فعلی هم بانیان این سد پشتوانه‌های محکم دارند که خلاف جهت قاندن شنا می کنند. اما ای‌کاش، این پول‌ها و فرصت‌ها به‌جای ریخته شدن به جیب پیمانکارانِ بزرگ، صرف ارتقای روش‌های آبیاری، اصلاح شبکه‌های آب، و کمک به مردم سمنان برای راه‌اندازی کسب‌وکارهای کوچک و متوسط می‌شد…!